Fiiller, iş ,oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklerdir.
ÖRNEK: “Yürü, gidelim; bu iş olmaz.” dedi
Fiillerin sonuna “-mek, -mak” ekleri getirildiğinde anlamlı olur .
ÖRNEK:
Bu akşam kardeşinin yanına var .(eylem)
*Kardeşimin güzel bir evi var. (isim)
Fiiller anlamlarına göre üçe ayrılır:
1) Nesne alan, iş yani hareket bildiren ve “neyi, kimi” sorularına cevap veren fiiller kılış fiilleridir
ÖRNEK:Bu işi olsa olsa sen yaparsın .
*Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır.
*Yemeğin tadını çok beğendik.
*Mum dibine ışık vermez, derler
2)Nesne almayan, öznenin içinde bulunduğu durumu gösteren fiiller durum fiilleridir.
ÖRNEK:Su uyur, düşman uyumaz.
*Can çıkar, huy çıkmaz.
. *Teyzesi bize dün sabah geldi.
3)Kendiliğinden ve zaman içinde gerçekleşen fiiller oluş bildirir.
*Yine yeşillendi fındık dalları.
*Genç yaşta ağardı saçlarım.
*Korkudan beti benzi sararmış.
*Bu eylemler “değişerek yeni bir görünüm kazanma” anlamı verir.
*Elleri, ayakları kabarmıştı.
*Denize gidince epey bronzlaşmış.
*Fiiller “-me,- ma,-mez , maz” ekleriyle olumsuz yapılabilir.
*Gülme komşuna, gelir başına.
*Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez.
*Yoldan kal, yoldaştan kalma .
*Geniş zaman eki olumsuz yapıldığında “-mez –maz” olarak değişir.
*Nuh der, peygamber demez.
*Fiiller tekil ve çoğul tüm kişilere göre haber ve dilek kipleriyle çekimlenebilir
*Ben hazırlandım, artık gidebiliriz; dedi.
*Erken yatın, yarın işe gideceğiz
*Şart kipiyle çekimlenmiş fiiller yan cümlenin yüklemi olabilir.
*Erken gelirse birlikte gidelim.
* “-yor” eki yerine “-mekte,- makta” eki de kullanılabilir
*O zamanlar büyük bir şirkette çalışmaktaydım.
*Haber kipleri “zaman”anlamı taşır, dilek kipleri “zamn” anlamı taşımaz.
* Şimdi polisler gelecek, artık çıkalım .
Çekimli fiil sorulduğunda “kip,kişi, olumsuzluk” ekleri alabilen ve yüklem olan fiiller anlaşılır.
· İçimden şu zalim şüpheyi kaldır.
*Ya sen gel ya beni yanına aldır.
*Mecnun um, Leyla mı gördüm
Bir kerecik baktı geçti
Ne sordum ne de söyledi
Kaşlarını yıktı, geçti
*Cümledeki yargı sayısı sorulduğunda “çekimli fiiller, fiilimsiler ve ek – eylem alarak yüklem olmuş ad soylu sözcükler” sayılır.
*Garibim,namıma Kerem diyorlar
*Hastayım, derdime verem diyorlar
*Aslımı el almış, harem diyorlar
*Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ ım ben
*Senin dudakların pembe, ellerin beyaz
*Al, tut ellerimi bebek, tut biraz
Fiillerde Anlam (zaman,kip) Kayması:
*Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında kullanılmasına “anlam kayması” denir.
*Kardeşim ve ben bu okuldan mezun olduk.
Anadolu’nun kapıları 1071’de açıldı.(öğrenilen geçmiş zaman)
*Dün akşam komşulara gitmişler.
Saçların çok güzel olmuş.
Eyvah,anahtar kapının üstünde kalmış!(Sonradan fark etme)
*Yarın ki sınav için ders çalışıyor.
İki yıldır ÖSS’ye hazırlanıyor.(devam eden iş)
Az sonra en sevdiğim dizi başlıyor.(gelecek zaman)
Yedi yıl önce bu şehre yerleşiyorlar.(geçmiş zaman)
Her sabah geç kalıyor okula.(geniş zaman)
*Haftaya bu işi de bitireceğiz.
Bu iş sabaha mutlaka bitecek (emir)
Karşıdaki adam Ali’ nin dayısı olacak.(gereklilik )
*Yıllardır tanırım, kimsenin işine karışmaz
Ben doğmadan önce kardeşim tifodan ölmüş.(geçmiş zaman )
Biraz sabret, biz de az sonra geliriz.(Gelecek zaman )
Akşamki davete bu işi bitirir öyle gidersin.(emir)
*Şu binayı bir de ben göreyim.
Arkadaşlar sessiz olalım!
*Yarın toplantının hazırlıkları yapmalıyım.
Tam bir saat sonra burada olmalısın(emir)
Şimdi İstanbul da olmalı, Boğaz da çay içmeli.(istek)
*Derhal burayı terk edin!
Allah’ım sen aklımı koru!(rica)
*Fiiller ek –eylemin “idi, imiş, ise” ekleriyle kullanılarak bileşik zamanlı yapılır.
Sen gidersen yaşayamam
Ölürse ten ölür, canlar ölesi değil.
Ben ölürsem, akşam üstü ölürüm.
Gidiyordum gurbeti gönlümde duya duya.
Akşamlar bir roman gibi biterdi.
Üşürdüm, içim ürperirdi.
Mesutmuş, seviyormuş kocasını .
Söz olurmuş, olsun ; sevgilim değil misin?
Yağmurlardan sonra büyürmüş başak .
Meyveler sabırla olgunlaşırmış.
*Sıralı cümlelerde bileşik zaman eki son fiilde verilebilir.
Beraber oynar, ders çalışır , film izlerdik.
Erkenden kalkar, kahvaltıyı hazırlar, işe gidermiş.
Beni arar, bulamazsa telaşlaşmasın .
Ekeylemin üç görevi vardır:
1. Ad soylu sözcükleri yüklem yapar.
Hastayım, yalnızım üstelik param yok.
Beş yaşındaydım, kimsesizdim.
Hepimiz kardeşiz, Müslüman ız
Hastaysan, yorgunsan hiç gelme.
2.Basit zamanlı fiilleri bileşik zamanlı yapar
Böyle olacağını bilmeliydim.
Bir daha aramayacaksın.
Babam öğrenirse çok kızardı.
3. Basit zamanlı fiillere getirilen “dir” ekeylemi cümleye olasılık, kesinlik anlamı getirir.
Bu konu kapanmıştır, artık bunu tartışmayalım.(kesinlik)
Babam geç kalacağımızı öğrenince çok kızmıştı.(olasılık)
Ders bitmiştir, gidebilirsiniz (kesinlik)
Şu saatlerde evine varmıştır.(olasılık)
