ADLAR (İSİMLER)
Bütün sözcük türleri,iki gruba ayrılarak değerlendirilir.
A)Ad Soylu Sözcükler:
1) Ad (İsim)
2) Sıfat (Önad)
3) Zamir (Adıl)
4) Zarf (Belirteç)
5) Edat (İlgeç)
6) Bağlaç
7) Ünlem
B)FİİLLER (Eylemler)
1)Adlar: Varlıkları ya da kavramları karşılayan,onları tanımamızı sağlayan sözcüklere “ad” denir.Bir kelimeye -mek, -mak ya da -ma, -me olumsuzluk ekini getiremiyorsak o kelime addır.
*Bahçe, kum, Ali, kitap, çanta, Almanya, Merkür,…
İsimleri:
A)Görev ve anlamlarına göre,
B)Varlıkların türüne göre,
C)Varlıkların sayısına göre,
D)Yapılarına göre olmak üzere 4grupta inceleyebiliriz.
GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE İSİMLER
1) Somut İsimler: Taş,kitap,çiçek,…
2) Soyut İsimler: Akıl,sevgi,saygı,şeytan,iyilik,keder,…
3) İş ve Eylem Gösteren İsimler: Fiil soylu kelimelere “-mek, -mak, -ış, -iş, -me, -ma” ekleri getirilerek türetilen ve iş, oluş, eylem bildiren isimlerdir.Bunlara “fiilimsi” (isim-fiil) de denir.
*Çalışmak, uyumak, dokunma, eğlenme, bakış, gülüş,…
VARLIKLARIN TÜRÜNE GÖRE İSİMLER
1) Özel İsimler: Tek olan,diğer varlıklara benzemeyen varlıkların özel adlarıdır.
*Köroğlu, Nedim, Türkçe, Mehmet,Minnoş, Pamuk, Türk Dil Kurumu,…
2)Tür (Cins) İsimleri: Aynı türden birçok varlığın ortak adlarıdır.
*El, ayak, kardeş, amca, kedi, kaşık,şehir, kasaba,…
VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1) Tekil İsimler: Aynı türden varlıkların bir tekinin adıdır.
*Çocuk, ay, kalem, kitap, elbise,…
2) Çoğul İsimler:-ler,-lar çokluk ekini almış isimlerdir.
*Çocuklar, ağaçlar, kitaplar, öğrenciler,…
3) Topluluk İsimler: Biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk anlamı veren adlardır.
*Ordu, alay, sürü, kurultay, meclis, takım,…
YAPI BAKIMINDAN İSİMLER
1) Basit İsimler: Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.
*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…
2) Türemiş İsimler: İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir.
*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…
3) Birleşik İsimler: İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir.
*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…
İSİM TAMLAMALARI
1) Belirtili Ad Tamlaması: Tamlayanın “-in” ilgi ekini tamlananın da “-i,si” 3.tekil kişi iyelik ekini aldığı tamlamalardır.
NOT: Belirtili isim tamlamasını bulmak için tamlanana neyin, kimin sorularını sorarız.
Türkçenin önemi,
Yolun sonu,
Ali’nin amcası,
Arabanın boyası,
Fırtınanın gücü,
Bizim köyümüz.
2)Belirtisiz Ad Tamlaması: Tamlayanı yalın halde bulunan,tamlananı 3.kişi iyelik ekini alan tamlamalardır.
*Sokak kapısı,
*Tarla kuşu,
*Çam ağacı,
*Okul müdürü,
*Hızlı koşanı (sıfat)
*Devlet memurları
NOT: Belirtisiz isim tamlamasını bulmak için tamlanana “-ne” sorusunu sorarız. “Nasıl,ne kadar,kaç,hangi” gibi sorular sıfat tamlamasını buldurur.
3) Takısız Ad Tamlamaları: Tamlayan ve tamlananın tamlama ekleri almadan oluşturdukları ad tamlamasıdır. Bu tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın ya neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır.
*Yünden çorap
*Çelik tencere
*Ahşap dolap
*Taş duvar
*Bakır tel
Tamlayan tamlananın neden yapıldığını belirtiyor. Tamlayanla tamlananın arasına “den” ekini getirdiğimizde anlam bozulmuyor.Oysa sıfat tamlamalarında bozulur.
*Sarı çorap (sıfat)
*İnci (gibi) diş
*Kömür göz
*Altın kalp
*Çelik bilek
Tamlayan,tamlananın neye benzediğini ifade ediyor.Tamlayanla tamlananın arasına “gibi” edatını getirirsek sıfat tamlamasıyla karıştırmayız.Çünkü sıfat tamlamalarının arasına “gibi” edatını getiremeyiz.
NOT: Takısız isim tamlamalarının tamlayanları doğada tek başına bulunurken sıfat tamlamalarındaki doğada tek başına bulunmaz.
4) Zincirleme Ad Tamlamaları: Bir ad tamlamasının üçüncü bir adla ya da başka bir ad tamlamasıyla oluşturduğu tamlamaya zincirleme ad tamlaması denir.
*Bahçe kapısının anahtarı
b.siz ad tam. ad
zincirleme ad tam.
*Çevre yolunun ağaçlandırma çalışmaları
b.siz ad tam. b.siz ad tam.
zincirleme ad tam.
Ad Tamlamalarıyla İlgili özellikler:
1) Belirtili ad tamlamalarında tamlayan çoğul,tamlanan da belgisiz bir sözcük olursa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki kullanılabilir.
*Aşağıdakilerden hangisi (Aşağıdakilerin hangisi)
*Yolculardan biri (Yolcuların biri)
2) Belirtili ad tamlamalarında kimi zaman tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.
*Tadı yok sensiz geçen günlerin.
3) Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sözcükler girebilir.
*Masanın ayağı:(Masanın kırık ayağı)
*Evin borcu.(Evin bir türlü bitmek bilmeyen borcu)
4) Belirtili ad tamlamalarında tamlayan,tamlanan ya da ikisi birden zamir olabilir.
*Onun kızı (Tamlayan zamir)
*Çocukların bir çoğu (Tamlanan zamir)
*Onların bir çoğu (Tamlayan da tamlanan da zamir)
5) Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamalarında tamlayan genellikle düşer.Bunlara “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” denir.
*Olayı bize babası anlatmıştı. (Onun babası)
*Evimiz çok güzel oldu. (Bizim evimiz)
*Paran var mı?(Senin paran)
6) Bir tamlayan, birden çok tamlanan için;bir tamlanan da birden çok tamlayan için ortak kullanılabilir.
*Evin kapısı ve penceresi açık kalmıştı.(Tamlayan ortak)
*Ahmet’in,Murat’ın ve Deniz’in velisi toplantıya katılmadı.(Tamlanan ortak)
ADLARDA KÜÇÜLTME
Adlarda küçültme “cik ve ceğiz” ekleriyle sağlanır.
*Şu tepeciği aşarsak köy görünür.(Küçük tepe)
*Çocukcağız evin yolunu şaşırdı.(Küçük çocuk)
Adların sonuna getirilen “cik,ceğiz” ekleri adlara değişik anlamlar da katabilir.
*Anneciğimi çok özledim.(Sevgi)
*Bir milyarcık borç verir misin?(önemsememe-azımsama)
NOT:-cik eki kimi zaman somut bir varlığa ad oldukları zaman küçültme anlamını yitirebilir.
*Mehmetçik (Türk askeri)
*Gelincik (Çiçek ismi)
*Maymuncuk (Kapı kilidini açan araç)
ÇOĞUL EKİNİN (-LER,-LAR)GÖREVLERİ VE EKLENDİĞİ SÖZCÜKLERE KATTIĞI ANLAMLAR:
-Ler,-lar eki eklendiği sözcüğe her zaman çoğul anlamı katmaz;farklı anlam ilgileri de katabilir.
*Birazdan Zeynepler gelir.(Belirli bir aileyi belirtiyor)
*Bu cami Karahanlılar döneminde kalma.(Sülale,soy anlamı katmış)
*Müdür Beyler henüz gelmediler.(Saygı)
*Hanımefendiler daha uyanmadılar. (Alay,küçümseme, sitem anlamı katmış)
*On yaşlarında bir çocuktu.(Yaklaşık anlamı katmış)
*Hasta ateşler içinde kıvranıyordu.(Abartma)
*Anadalu’da Yunus’lar bitmez.(Özel ada benzerleri anlamı katmış)
*Akşamları televizyon seyrederim.(Belgisiz sıfat yerine geçerek “her” anlamı katmış)
