İlk Müslüman Türk Devletleri 

Uygurların yıkılmasından sonra Yağma, Çigil ve Karlık Türkleri bir araya gelerek Karahanlı Devleti’ni kurdular.Bu devletin kurucusu Bilge Kül Kadir Handır. Bu han döneminde Taşkent halkı İslamiyet’i benimsemişti.Daha sonra başa Bezir Arslan peşine Oğulcak Kadir Han geldi.Her ikisi döneminde de Samanoğulları ile mücadele edildi.Oğulcak’tan sonra başa gelen Satuk Buğra Han döneminde Karahanlılar İslamiyet’i resmi din olarak aldılar.999’da Gaznelilerle birleşerek Samanoğulları’nıDüzenle ortadan kaldırdılar.Bu devletin toprağı olan Maveraünnehr’i Karahanlılar Horasan’ı ise Gazneliler aldı.Horasanı almak için Gaznelilerle mücadele ettiler ama başaramadılar.Karahanlılar en parlak dönemlerini Yusuf Kadir Han zamanında yaşadılar.Yine bu han ülkeyi oğulları arasında pay etti ve ülke doğu batı olmak üzere ikiye ayrıldı.Doğu Karahanlılar önce Selçuklulara sonra Moğol Karahıtaylara bağlı yaşadılar ve 1211’de tarih sahnesinde çekildiler.Batı Karahanlılar ise önce Selçuklulara daha sonra Moğol Karahıtayların istilasına uğradılar ve Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırıldılar.Karahanlıların özelliklerine bakıldığında
♦Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir.
♦Türk kültürü ile İslam kültürünü kaynaştıran ilk devlettir.
♦Türk İslam medeniyetinin temelini attılar.
♦Türkçeyi resmi dil olarak kullandılar.
♦Uygur alfabesini kullandılar.
♦Böylece özelliklerini korumaya çalıştılar.
♦İpek yolundan pay aldılar ve ilk ribatları (kervansarayları) yaptılar.
♦Türk boylarının batıya ilerleyiş sürecini başlattılar.
♦İlk Türk–İslam eserleri bu dönemde doğdu.
Kutadgu Bilig
Divanı Lugatit Türk
Divanı Hikmet
Atabetül Hakayık

DüzenleSamanoğullarının ordusunda görev yapan Alp Tekin 962’de bunlarla anlaşamayınca

Gazne şehrine gelerek Gurluları kovarak buraya hâkim oldu.Böylece Hindistan’ın Pencap bölgesinden Harizim ve Horasan bölgesine uzanan bir devletin temelleri atıldı.Alptekin’den sonra başa geçen Sebük Tekin zamanında Kuzey Hindistan’a kadar topraklar genişletildi.Bu sultan zamanında Samanoğullarındaki bir isyan bastırıldı.Bu da bu devletin hala Samanoğullarına bağlı olduğunu gösterir.Sebük Tekin’den sonra başa Mahmut geldi.Mahmut 999’da Karahanlılarla anlaşarak Samanoğullarını yıktı.Onların toprakları bu iki devlet arasında pay edildi ve Horasan Gaznelilerin hissesine düştü.Daha sonra Horasan’a göz diken Karahanlılarla mücadele etti ve burayı onlara vermedi.Abbasi halifesini Şii Büveyih oğullarına karşı korudu.Halife buna karşılık Mahmut’a “sultan” unvanı verdi.Irak’taki bir kısım toprakları aldı.Mahmut zamanında Hindistan’a 17 sefer düzenlendi.Bu seferlerin sebeplerine bakıldığındaDüzenle
İslam dinini yaymak.(dini)
Hindistan’ın zenginliklerini ülkesine taşımak.(ekonomik)
Kendisine karşı birleşen racaları ortadan kaldırmak.(siyası)

Bu seferlerin sonuçunda
♦Kuzey Hindistan Türk yönetimine girdi.
♦Hindistan’da 1858 yılına kadar sürecek olan Türk yönetimi başladı.
♦Hindistan’a İslamiyet gitti.
♦Kast sistemine darbe vurdu
♦Bugünkü Pakistan doğdu.
1030 yılında Mahmut ölünce başa Mesut geçti.Mesut da Hindistan’a seferler düzenledi. Bu sultan döneminde Selçuklular Horasan’a girmeye çalışıyorlardı.Mesut 1035 Nasa 1038 Sarahs 1040 Dandanakan Savaşları’nı kaybetti.Böylece güç dengeleri bölgede değişti.Gazneliler Selçukluların himayesine girdi.Selçukluların dağılmasından sonra 1187 yılında Lahor küçük bir devletken Gurlular tarafından ortadan kaldırıldı.

Bu devletin özelliklerine bakıldığında
♦İran Arap kültürünün etkisinde kalmışlardır.
♦Devletin kurucuları ve ordusu Türk’tür.
♦Çok çeşitli topluluklardan oluşmuşlardı.
♦Böyle olmaları yıkılmalarındaki en büyük etkenlerden biridir.
♦Dönemlerinde Selçuklu ve Karahanlı gibi iki güçlü Türk devletinin olması da bir dezavantajdır.
♦Hindistan’a ve Afganistan’a İslamiyet’i götürdüler.
♦Hindistan’da 1858’ye kadar sürecek olan Türk sülalelerinin yönetimini başlattılar.
♦Kast sistemine darbe vurdular.
♦İlim ve ilim adamlarına önem verdiler, Karahanlılarla bu konuda yarıştılar.
♦El Buruni Gazneli sarayında yetişti.
♦Firdevsi Şehname adlı eserini Mahmut’a sundu.
♦Karahanlılar gibi Türk İslam medeniyetinin doğmasına ve gelişmesine katkıda bulundular.
♦Kurulduğu yerin adını alan devlettir.
♦Resmi dilleri Arapça, edebiyat dilleri Farsçadır. Sarayda ve orduda Türkçe kullanmışlardır.
♦Bu’da yöneticilerin dejenere olmasına ortam hazırlamıştır.
♦Bu durum ayrıca birliğin sağlanamamasında da etkili olmuştur.

X.Yy’ın ilk yarısında Hazar Denizi’nde Seyhan Irmağı’na kadarki bölgede devlet kuran Oğuzlardan ayrılan Kınık Boyu’nun kurduğu bir devlettir.Kınık Boyu Oğuz Yabgu Devleti’ne bağlı Seyhun Nehri ağzında yaşarken liderleri Dukak adlı birisiydi.Dukak aynı zamanda bu devlette Subaşı görevi yapmaktaydı.Dukak’ın ölümünden sonra boyun başına Selçuk geçti.Bu da subaşı (ordu komutanı) görevini sürdürdü.Seyhun Nehri ağzını 935 yıllarında Kınık Boyu çıkan anlaşmazlık veya otlak yetmezliğinden dolayı terk ederek Oğuz Yabgu Devleti’nin başka bir şehri olan Cend’e geldiler.Burada İslamiyet’i benimsediler.Yabgu henüz Müslüman olmadığından ona yıllık vergi vermediler.Böylece Oğuz Yabgu Devleti ile ilişkiler koptu ve bu topraklar terk edilerek Harzem bölgesine gelindi.Bu tarihten sonra Selçukluların en büyük problemi yerleşecekleri bir yurt bulmak oldu.Diğer Oğuz boylarını da yanlarına alarak güçlendiler.Bu arada İran’daki Samanoğulları Karahanlılara karşı Selçuk’tan yardım istedi.Selçuk oğlu Arslan’ ı yardıma gönderdi.Bu yardım sonucu Samanoğulları Selçuklulara Maveraünnehr’de Nur kasabasını yurt olarak verdi.Böylece yerleşilecek bir yurt bulunmuş oldu.999’da Gazneli Karahanlı birleşti  Samanoğullarını ortadanDüzenlekaldırdı.Maveraünnehr Karahanlıların eline geçince Selçuklular zor durumda kaldı.1007 yılında Selçuk öldü.Boy beyliğine Arslan Yabgu geldi.Karahanlı şehzadelerin aralarındaki anlaşmazlıklardan istifade ederek Maveraünnehr’de kalmaya çalıştı.Karahanlı Ali Tigin’i destekleyerek onun Buhara’yı almasını sağladı.Bu da Karahanlı sultanının dikkatini çekti.Gazneliler de Selçuklulardan hoşnut değildi.Bu iki devlet anlaştı ve Arslan Yabgu Gazneli sarayına davet edildi.Burada tutuklanarak Hindistan’daki Kalencer kalesine hapsedildi.Boyun başına Musa Yabgu geçtiyse de boyun yönetimi Tuğrul ve Çağrı Bey’e kaldı.  Bu arada Nur kasabası da terk edilerek Tekrar Harzem’e gelindi.Tek sıkıntı yine bir yurt bulmaktı.İşte bu amaçla Tuğrul 1016(18)’da Çağr’ıyı Anadolu’ya yurt bakması için gönderdi. 





TUĞRUL VE ÇAĞRI BEYLER 1038(40)-1063
Tuğrul Bey Kınık Boyu’nun yerleşebileceği bir yurt bulmak için büyük bir gayret içerisine girdi.Azerbeycan ve Anadolu’ya keşif hareketleri düzenliyordu.Tuğrul Gaznelİ Mahmut’tan kendisine bağlı olmak şartıyla Horasan bölgesinden yerleşip yurt edecekleri üç il istedi.Fakat Mahmut bunu kabul etmedi.1030 Mahmut öldü, Mesut başa geldi.Aynı teklif buna da yapıldı ama olumsuz cevap alındı.(Nesa Ferava Merv şehirleri yurt olarak verilmesine karşılık Selçukluların Gaznelilere asker vermeleri)Durum böyleyken Selçuklular izinsiz olarak Horasan bölgesine girdiler.Mesut üzerlerine asker gönderdi.1036 yapılan Nesa Savaşı’nı Selçuklular kazandı.Böylece Horasan’ın kapıları Selçuklulara açıldı.Bu savaştan sonra üç il daha istendi. Verilmeyince 1038’de Sarahs Savaşı yapıldı ve Gazneliler bir daha yenildi.Selçuklular bu savaştan sonra kurultay düzenledi.Kurultay sonucu boy beyliği Musa’dan alındı ve Tuğrul’a verildi.Nişapur devlet merkezi oldu.Çağrı Bey ise Merv’i aldı.Musa Sarahs’a yerleşti.Kavrut Şiraz’ı aldı.Böylece ülke hanedan arasında pay edildi.Gazneli Mesut kaybettiği toprakları geri almak ve bu duruma kesin çözüm getirmek için Selçuklular üzerine yürüdü.1040 yılına yapılan Dandanakan Savaşı Horasan hakimiyeti içindi.

Sonuçta
♦Selçuklu devleti resmen kuruldu.
♦Gaznelilerin yıkılma süreci başladı.
♦Horasan Selçukluların oldu.
♦Selçukluların fetihleri hızlandı.
♦Selçukluların İslam dünyasında otoriteleri artmaya başladı.
Bu savaştan sonra Tuğrul devlet merkezini Rey’e (Tahran) taşıdı.10306’da İbrahim Yınal, Kutalmış, Musa Gence’de Bizans ordusunu yendiler.1048’de İbrahim Yınal Pasinler’de Bizans Ermeni Gürcü ordularını bozguna uğrattı.Bu Anadolu’da Anadolu için yapılan ilk savaştı.Gürcü Kralı Lapirit esir alındı.Tuğrul İstanbul’da adına hutbe okunması şartıyla bu kralı serbest bıraktı.Tuğrul zamanında Sivas’a kadar Bizans’ın savunması kırıldı.Tuğrul Bey Şii Büveyhoğullarına karşı halifeyi korumak için iki defa Bağdat’a gitti.1055’te ikinci gelişinde halifenin kızı ile evlendi.Tuğrul Dey halifeyi koruyarak onun dini nüfuzundan yararlanmıştır.Halife de kaybettiği siyasi otoritesini Tuğrul’un siyasi otoritesinden yararlanarak sağlamaya çalışmıştır.Bir anlamda siyasi ve dini otorite birbirinden ayrılmıştır. 1060’ta Çağrı Bey 1063’te Tuğrul Bey vefat etti. 

ALPARSLAN DÖNEMİ 1063-1072
Alparslan önce Kutalmış’la taht mücadelesi yaptı ve kazandı.Kutalmış Suriye’ye çekildi.Daha sonra Kafkas seferine çıktı.Revan, Kars ve Ani’yi aldı.Türkistan’a yönelip Cend ve Harzem’i fethetti.Bu arada Kavrut isyan edince onun isyanını bastırdı.Malazgirt Kalesi’ni fethetti.Daha sonra Mısır seferine çıktı.Mısır’daki Fatimiler sünni halife ve onun koruyucusu Selçukluların gücünü kırmak için terör hareketlerinde bulunan Batinileri ve onun uzantısı Hasan Sabbah’ı destekliyorlardı.Alparslan bu duruma son vermek için Mısır seferine çıktı ise de Suriye’den dönmek zorunda kaldı.Bizans imparatoru Romen Diojen Selçuklular üzerine geliyordu.

Bizans bu seferi şu sebeplerden düzenlemişti.
♦Alparslan’ın bazı komutanları Anadolu’nun fethi için görevlendirmesi ve onların faaliyetleri.
♦Anadolu’ya artan Türk baskıları.
♦Orta Asya’dan gelen Türk göçlerinin Anadolu’ya yönlendirilmesi.
1071 yılında Malazgirt’te yapılan savaşı Selçuklular kazandı.Bizans imparatoru esir alındı ve onunla bir antlaşma yapıldı. 

Buna göre:
♦Bizans yıllık vergi verecek
♦Gerektiğinde asker verecek
♦Doğu Anadolu Selçuklu toprağı sayılacak.
♦Bizans imparatoru bu şartları kabul etti ama döndüğü zaman öldürülünce antlaşma yürürlüğe girmedi.

Sonuçta
♦Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı.
♦Anadolu Türk yurdu olmaya başladı.
♦İlk Türkmen beylikleri kuruldu.
♦Türkiye tarihi başladı.
♦Bizans İslam dünyasına tehdit olmaktan çıktı.
♦Bizans Türklerle tek başına mücadele edemeyeceğini anlayınca Avrupa’dan yardım istedi ve Haçlı Seferleri başladı.
♦Şark meselesi doğdu.
1072’de Alparslan Maveraünnehr seferine çıktı.Burada fethettiği bir kale komutanı tarafından şehit edildi.Bu dönemde vezir Nizam-ül Mülk’ün faaliyetleri de unutulmamalıdır.Bu vezir Nizamiye medreselerini yaptırmıştır. 


MELİKŞAH DÖNEMİ 1072-1092
Melikşah önce Kavrut’la taht mücadelesi yaptı ve kazandı.Gazneli ve Karahanlılar üzerine yürüyerek onları itaat altına aldı.Atsız Suriye ve Filistin’i aldı.Suriye hakimi Tutuş’la Anadolu hakimi Süleyman birbirleri ile savaştı ve Süleyman öldü.Melikşah bu işe kızdı ve bölgeye gelerek Antakya’yı aldı ve Anadolu’yu kendine bağladı.Kafkas seferine çıktı ve Gürcü ve Ermenilere ait kaleleri aldı.Maveraünnehr seferine çıkarak Buhara’yı aldı.Yemen ve Aden’i aldı.1091 yılına gelindiğinde Çin’e kadar olan topraklar ele geçirildi.Alamut  Kalesi’nde terör hareketlerinde bulunan Hasan Sabah üzerine yürüdü fakat kale alınamadı.Melikşah bu sefer sırasında öldürüldü.Bu sultan döneminde başkent Rey(Tahran)’den Isfahan’a taşındı.Melikşah döneminde sınırlar Çin’den Ege Denizi’ne Kafkasya’dan Basra Körfezi’ne kadar uzandı ve en parlak dönem yaşandı.

BERKYARUK DÖNEMİ (1092)1094-1104
Yaşının küçük olması dolayısı ile iki yıl devleti annesi Terken Hatun yönetti.1094’te Mehmet Tapar’la yaptığı taht mücadelesini kazandı.Batinilerle mücadele etti.Haçlı seferleri bu dönemde başladı.

MEHMET TAPAR DÖNEMİ 1104-1118
Batinilerle mücadele etti.Alamut Kalesi’ni kuşattı ama alamadı.Devleti dağılmaktan kurtardı.l. Kılıçarslan’la Musul için yaptığı savaşı kazandı. 

SENCER DÖNEMİ 1118-1157
Mahmut’la yaptığı taht mücadelesini kazandı.Mahmut bu mücadeleden sonra Irak Selçuklularının başına geçti.Gazneli ve Karahanlıları itaat altına aldı.Üç defa Harzem’e sefer düzenledi bölgeyi itaat altına aldı.1141’de Moğolların batıya ilerlemesinden dolayı onlarla Katvan Savaşı’nı yaptı ve yenilerek Maveraünnehr’i terk etti.Bu savaşta devlet çok büyük bir darbe aldı.Bundan sonra Oğuzlar vergilerini vermeyerek isyan ettiler.Oğuzlar İranlılardan yönetici atanmasına kızmışlardı.Sencer üzerlerine yürüdü ve 1153’te yaptığı savaşı kaybetti ve esir düştü.1157’de esarette iken öldü.Bu sultandan sonra tahta kimse çıkmadı ve Selçuklu topraklarında çeşitli devlet ve atabeylikler kuruldu.

Selçukluların bu duruma düşme sebeplerine bakıldığında
♦Hanedan arasındaki taht mücadeleleri.
♦Moğolların batıya ilerlemeleri.
♦Haçlı seferlerinin meydana getirdiği sarsıntı.
♦Oğuzların küstürülmeleri ve isyanları.
♦Merkezi otoritenin zayıflaması ve Melik ve Atabeylerin bağımsız hareket etmeleri.
♦Batinilerin yıkıcı faaliyetleri.
♦Abbasi halifesinin yıkıcı faaliyetleri.

Selçuklular
♦İslam birliğini sağladılar.
♦Halifeliği koruyarak devamını sağladılar.
♦Haçlı seferlerine karşı koydular.
♦Anadolu’yu Türkleştirdiler.
♦İslam kültür ve medeniyeti geliştirip yaydılar.

IRAK HORASAN SELÇUKLULARI 1119-1194
 Melikşah’ın torunu Mehmet Tapar’ın oğlu Mahmut, amcası Sencerl’e yaptığı taht kavgasını kaybetti Irak Selçuklularının başına gönderildi.Büyük Selçuklu dağılınca bağımsız hareket etmeye başladı.Tuğrul zamanında Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırıldı.

KİRMAN SELÇUKLULARI 1048-1187
1038 Sarahs Savaşı’ndan sonra düzenlenen kurultayda Şiraz bölgesi Alparslan’ın kardeşi Kavrud’un hissesine düşmüştü.Kavrud Şii Büveyhoğullarını buradan atarak bölgeye yerleşti.Oğuzlar bu devlete son verdi.

SURİYE SELÇUKLULARI 1069-1118
Suriye’nin fethine Atsız görevlendirilmişti.Atsız’dan sonra gelen Söklü bu devleti kurdu.Fatimilerle ve Haçlılarla mücadele etti.Tutuş’tan sonra Dımaşk ve Halep olmak üzere iki kola ayrıldı.Her iki devlet daha sonra Eyyübi ve Memlüklülerin himayesine girdi. 

ANADOLU SELÇUKLULARI 

ATABEYLİKLER
Merkezi otoritenin zayıflamasından yaralanan meliklerin yanlarındaki hocalar (Atabeyi) melikleri kovarak bulundukları bölgelere hakim oldular.

BÖRİLER(ŞAM) ATABEYLİĞİ 1128-1154
Bu atabeyliğine Tuğtekinliler de denir.Böri adlı atabeyi kurmuştur.Batinilerle mücadele etmişlerdir.Musul atabeyi Zengi son vermiştir.

ZENGİLER (MUSUL-SİNCAR-HALEP) ATABEYLİĞİ 1127-1259
Zengi tarafından kuruldu.Haçlıların elinden Urfa’yı aldı ve buda ll. Haçlı seferine neden oldu.1171’de Fatımilere son verdi.İlhanlılar tarafından yıkıldılar.

SALGURLULAR (FARS) ATABEYLİĞİ 1147-1284
Oguzların Salgur Boyu’ndan Salgur kurmuştur.İlhanlılar son vermiştir.

İLDENİZOĞULLARI (AZERBEYCAN) ATABEYLİĞİ 1146-1225
İldeniz tarafından Tebriz’de kurulmuştur.Moğollar yıkmıştır. 

BEYTEKİNOĞULLARI (ERBİL) ATABEYLİĞİ 1146-1232
Beğtekin kurdu.Abbasi halifeliğine bağlanarak son buldu.