A. SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLER BİRLİĞİ’NİN DAĞILMASI: YENİ DÜNYA
DÜZENİ
1. SSCB’nin Dağılması (1991)
1991 yılı dünya tarihi açısından bir dönüm noktasıdır. Bu tarihten itibaren Avrupa ve Asya’nın siyasi haritası değişmiştir. 1917’de temelleri atılan ve 1922’de kurulan Sovyetler Birliği’nin dağılması ve yerini Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)’na bırakması dönemin en önemli olaylarındandır.
Sovyetler Birliği’nin çöküşü, Avrasya’nın merkezinde jeopolitik bir boşluk yarattı. Yakınçağ’ın bu güçlü devletinin içine düştüğü durum Batı Avrupa ve Uzak Asya uçları arasında kalan bölgede yeni sıkıntıları ve belirsizlikleri de beraberinde getirdi. Bölgenin yakın geleceği tıpkı yakın geçmişi gibi tartışma konularına sahne oldu. Doğu Bloku’nda meydana gelen bu boşluk, Batı Avrupa ülkeleri üzerindeki tehdidi kaldırırken, uzun dönemde ciddi politik gelişmelerin olabileceğinin de bir işaretiydi.
Stalin’den Gorbaçov a
Stalin 5 Mart 1953’te ölünce yerine, Kruşçev geçti. Kruşçev döneminde Doğu –
Batı ilişkileri çok sert ve tehlikeli boyutlara ulaşmıştı. 1958’de başlayan MaoKruşçev mücadelesi, Kruşçev’in bir darbeyle iktidardan düşürülmesi ile sonuçlandı. Yerine 18 yıl iktidarda kalacak olan Brejnev geçti. Brejnev döneminin en önemli olayı ise, 1 Ağustos 1975’te 35 ülkenin imzaladığı Helsinki Nihai Senedi veya diğer adıyla Helsinki Deklarasyonu oldu.
Glasnost (Açıklık) ve Perestroyka (Siyasal Sistemin Yenilenmesi)Sosyalist Blok’un temellerini sarsan Helsinki Nihai Senedi; Mart 1985’te iktidara gelen Gorbaçov’un ortaya attığı Glasnost (Açıklık) ve Perestroyka (Siyasi sistemin, devlet örgütünün ve hükümet organlarının yeniden yapılanması) fikir ve uygulamaları ile bütünleşince dağılma kaçınılmaz oldu. Çünkü Doğu-Batı ilişkilerine bir yumuşama ve yakınlık getirilmek istenen Helsinki Nihai Senedi’nin yürürlüğe girmesi, Doğu Avrupa’daki tüm Sovyet uydusu ülkelerinde aydınları ve milliyetçileri harekete geçirdi. İnsan hakları ve hürriyet hareketleri şeklinde başlayan gelişmeler zamanla Moskova’nın hegemonyasına karşı bağımsızlık mücadelesine dönüştü. Ancak, bunlar patlama şeklinde değil, yavaş yavaş gelişti. Kısacası, Gorbaçov iktidara geldiğinde Sovyet komünizminin yapısını değiştirmeye karar vermişti. Bu değişme veya yeniden yapılanma iki koldan olacaktı.Bunlardan birincisi, siyasal iktidarın veya devlet yapısının değiştirilmesiydi. Hedef, komünist iktidarın tepki çeken baskıcılığını demokratik bazı uygulamalarla halk egemenliğine yaklaştırmaktı.
İkinci hedef ise; ekonomik yapıda köklü değişikliklerin gerçekleştirilmesiydi. Bu amaçla Sovyet Sistemi’ni güçlendirmeyi düşünen Gorbaçov, ABD ile rekabet düzeyine ulaşacağını umuyordu. Bu iki ana hedefin yanında silahsızlanma gayretlerini de göz ardı etmedi. Bir bakıma Sovyetler Birliği’ni kurtarmak için her yolu denedi. Ancak, tüm çabalarına rağmen başlamış olan çöküşü engelleyemedi.
Dağılma Süreci
Gorbaçov iktidarının dördüncü yılı bittiğinde, Sovyetler Birliği’nin siyasal yapısında çözülmeler başlamıştı. Bu çözülmeler, 1991 yılı sonunda dağılmaya dönüştü. “Glasnost” ve “Perestroyka” ilkelerinin 1987 yılından itibaren uygulanmaya konulmasından hemen sonra Baltık Devletleri başta olmak üzere bağımsızlık ilanları başladı.
Baltık ülkeleri 23 Ağustos 1939’da Nazi Almanyası ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan tarafsızlık ve saldırmazlık antlaşması ile Sovyet Rusya’ya terk edilmişti. Bu ülkelerden Litvanya 11 Mart 1990’da; Letonya4 Mayıs 1990’da; Estonya da 8 Mayıs 1990’da bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ancak, bağımsızlık ilanları Sovyetlerin dağılmasını istemeyen Gorbaçov başta olmak üzere Rus yöneticileri tarafından tepki ile karşılandı. Mücadele 21 Ağustos 1991 ‘de Gorbaçov’u devirmek için girişilen darbe gününe kadar devam etti. Bu ülkeler aynı gün bir kere daha bağımsızlık ilanında bulundular.
Bu arada 23 Ağustos 1990’da da Ermenistan, Sovyetler Birliği içinde kalmakla birlikte, bağımsızlığını ilan etti. Gorbaçov, ülkede gerginliğin giderek artması üzerine 16 Mart 1991’de bir halk oylaması yaptırdı. Oylamada halkın, “eşit egemenlik ilkesi içerisinde bir federasyon” isteyip istemediği soruldu. Üç Baltık ülkesi ile Gürcistan, Ermenistan ve Moldova’nın boykot ettiği halk oylamasına katılan diğer 8 ülkeden evet oyu çıktı. 11 Haziran 1991 ‘de, Rusya Federasyonu Cumhuriyeti, Rusya Anayasası’nın Birlik Anayasası’ndan üstün olduğu iddiası ile egemenliğini ilan etti. Boris Yeltsin Rusya Federasyonu Başkanı seçildi.
Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlığını Kazanma Süreçleri
Radikal komünistler 16 Ağustos 1991’de Gorbaçov’a karşı bir hükümet darbesi yaptılar. Gorbaçov, Kırım’da oturmak zorunda bırakıldı. Ancak Yeltsin karşı bir hareketle Gorbaçov’un Moskova’ya gelmesini ve görevine devam etmesini sağladı. 19 Ağustos 1991’de Kremlin Sarayı’na 1917’den önceki Rus bayrağı çekildi. Gorbaçov gelişmeler üzerine Komünist Parti Genel Sekreterliği’ni bıraktı ve 24 Ağustos 1991’den itibaren sadece Devlet Başkanlığı görevini üstlendi. Gelişmeleri yeni bağımsızlık ilanları takip etti. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından en büyük gelişme Ukrayna’nın bir halk oylaması ile 24 Ağustos 1991 ‘de bağımsızlığını açıklaması oldu. 25 Ağustos 1991 ‘de de Beyaz Rusya’nın bağımsızlık ilanı birliğin tamamen dağılmasına neden oldu. 29 Ağustos 1991’de, Sovyet Komünist Partisi Yüksek Sovyet kararı ile resmen kaldırıldı. Bu karardan sonra Türk Cumhuriyetleri’nden Azerbaycan 18 Ekim 1991’de; Özbekistan ve Kırgızistan 31 Ağustos 1991’de; Türkmenistan 27 Ekim 1991 ‘de; Kazakistan 16 Aralık 1991 ‘de bağımsızlıkla ilgili halk oylamaları yaptılar ve oylama sonunda ülkelerin büyük çoğunluğu bağımsızlıklarını istediler.
2. Bağımsız Devletler Topluluğu’nun Kurulması (1991)
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, Rusya’nın eski etki alanını yeniden kazanma amacının ağırlıklı olarak hissedildiği, 12 devletten oluşan birliktir.
Topluluk, 21 Aralık 1991 tarihinde (Alma-Ata Zirvesi) kurulmuştur. Katılımcı ülke sayısı 11 olan Topluluğa Baltık Devletleri ve Türkmenistan (25 Ağustos 2005’ten beri tam üye değil) hariç, tüm eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri üye bulunmaktadır. Üye ülkeler sırasıyla;Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Rusya Federasyonu ve Ukrayna‘dır. 2008 Güney Osetya Savaşı ile başlayan ve Rusya’yla aralarında çıkan savaş sonrası Gürcistan Cumhurbaşkanı Mihail Saakaşvili, Bağımsız Devletler Topluluğu’ndan çıkmaya karar verdiklerini açıkladı. 15 Ağustos 2008 tarihinde Gürcistan Meclisi, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)’ndan ayrılma kararını onayladı. BDT pazarı yaklaşık 240 milyonluk nüfusu ile dünyanın en büyük pazarları arasında yer almaktadır.
BDT İçerisindeki bazı önemli oluşumlar şunlardır:
Ortak Ekonomik Alan Antlaşması (OEA)
Beyaz Rusya, Kazakistan, Rusya ve Ukrayna arasında Ortak Ekonomik Alan Kurulmasına Dair Antlaşma, anılan ülkelerin devlet başkanları tarafından 19 Eylül 2003 tarihinde Ukrayna’nın Yalta şehrinde imzalanmıştı. Söz konusu antlaşma üye ülkeler arasında serbest ticaret bölgeleri kurulmasını, mal ve hizmet ticaretinde sınırlamaların kaldırılarak, ortak gümrük ve ticaret politikaları uygulanmasını hedeflemektedir.
Avrasya Ekonomik Topluluğu (AET)
Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan arasında gümrük birliğinin sağlanmasını takiben ortak ekonomik alanın kurulması hedef alınmıştır. Topluluğu kuruluş antlaşması 10 Ekim 2000 tarihinde imzalanmış, Mayıs 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Mayıs 2002 tarihinde Moldova ve Ukrayna, Nisan 2003’te ise Ermenistan AET’ye gözlemci olarak katılmışlardır. Entegrasyon Komitesi Rusya’nın başkenti Moskova’da ve Kazakistan’ın Almata şehrinde faaliyet göstermektedir. Mayıs 2002 tarihinde AET Devletlerarası Konseyi tarafından alınan karar gereğince (DTÖ’ye üye olan Kırgızistan hariç olmak üzere) Topluluk üyeleri devlet başkanları seviyesinde Dünya Ticaret Örgütü’ne katılım konularını koordine etmektedirler. AET’nin faaliyetlerinin iyileştirmesi ile ilgili güncel konuları ele alan 27 Nisan 2003 tarihli AET Duşanbe Zirvesi’nde onaylanan Avrasya Ekonomik Topluluğun 2003 – 2006 yılları için öncelikli geliştirme programı uyarınca enerji, ulaştırma, tarım gibi reel sektör işbirliğinin hızlandırılmasını hedef alınan konular arasında bulunmaktadır.
BDT’nin Organları
•Devlet Başkanları Konseyi
•Parlamentolar arası Asamble
•Dışişleri Bakanları Konseyi
•Ekonomik Konsey
•İcra Komitesi
•Savunma Bakanları Konseyi
•Sınır Muhafız Komutanları Konseyi
•Antiterör Merkezi
•Devletlerarası Banka
3. TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığının Kuruluşu ve AmaçlarıBakanlar Kurulu kararıyla Dışişleri Bakanlığı’na bağlı bir teşkilat olarak kurulan TİKA, 28 Mayıs 1999 tarihinde Başbakanlığa bağlanmıştır.
Amacı:Başta Türk dilinin konuşulduğu ülkeler ve Türkiye’ye komşu ülkeler olmak üzere, gelişme yolundaki ülkelerin kalkınmalarına yardımcı olmak, bu ülkelerle; ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel, eğitim alanlarında işbirliğini projeler ve programlar aracılığı ile geliştirmek amacıyla kurulmuştur.
4668 sayılı yasa TİKA’ya, ilgili ülke ve topluluklar;
•Kalkınma ihtiyaç ve hedeflerini, ülkemizin önceliklerini göz önüne alarak, yapılabilecek işbirliği ve yardım konularını belirlemek,
•Gerekli program ve projeleri hazırlamak, özel kuruluşlara hazırlatmak,
•Bağımsız devlet yapılarını güçlendirmek,
•Pazar ekonomisine geçiş çabalarını desteklemek, görev ve sorumluluklarını vermiştir.
TİKA bu amaçla;
•Bütün sektörlerde kurumsal yapıların oluşturulması,Tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi,
•Alt yapıların iyileştirilmesi,
•Sosyal kalkınma ve yaşam standartlarının iyileştirilmesi,
•Meslek edindirme ve istihdam sağlanması,
•Ortak tarih ve kültür varlıklarının korunması,
•Türkçenin kullanımının yaygınlaştırılması,
•Kültürel ilişkilerin geliştirilmesi,
•Enformasyon, tanıtım ve yayın faaliyetleri ile bilgilenmenin sağlanması, projelerini yürütmektedir.
TİKA’nın görevleri şunlardır:
•Gelişme yolundaki ülkelerle ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim işbirliğini, bu ülkelerin kalkınmalarına katkıda bulunacak projelerle geliştirmek
•Gelişme yolundaki ülkelerin kalkınma hedefleri ve ihtiyaçlarını da göz önüne alarak, ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim işbirliği ve yardım konularını belirlemek ve bu amaçla gerekli proje ve programları hazırlamak veya özel kuruluşlara hazırlatmak
•Eğitim ve kültür alanlarındaki işbirliği programlarının, yurtdışında, Türk Kültür Merkezleri aracılığıyla yürütülmesi için gerekli düzenlemeleri yapmak
•Ana hizmet ve görevleriyle ilgili konularda diğer kamu kurum ve kuruluşları ile gerekli işbirliği ve koordinasyonu sağlamak
Görev Alanı
TİKA, Avrupa, Asya ve Afrika olmak üzere, 3 kıta ve 37 ülkede görev yapan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin tek “Teknik Yardım Kuruluşu” dur.
TİKA’nın görev alanı, gerek coğrafi, gerekse sosyolojik zemin açısından, birbirine kıyasla büyük farklılıklar göstermektedir.
B. DOĞU AVRUPA
1. AET’den Avrupa Birliği’ne (1993)
Avrupa Birliği ya da kısaca AB, yirmi yedi üye ülkeden oluşan ve toprakları büyük ölçüde Avrupa kıtasında bulunan siyasi ve ekonomik bir örgütlenmedir. 1993 yılında,Maastricht Antlaşmasıolarak da bilinen Avrupa Birliği Antlaşması’nın imzalanması sonucu, var olan Avrupa Ekonomik Toplu-luğu’na yeni görev ve sorumluluk alanları yüklenmesiyle kurulmuştur. Avrupa Birliği, yaklaşık 500 milyonluk nüfusa sahiptir.
Avrupa Birliği, tüm üye ülkeleri bağlayan standart yasalar aracılığıyla, insan, eşya, hizmet ve sermaye dolaşımı özgürlüklerini kapsayan bir tek pazar geliştirmiştir. Birlik içinde tarım, balıkçılık ve bölgesel kalkınma politikalarından oluşan ortak bir ticaret politikası izlenir. Birliğe üye ülkelerin on beşi, avro adıyla anılan ortak para birimini kullanmaya başlamıştır. Avrupa Birliği, üye ülkeleriniDünya Ticaret Örgütü’nde,G8zirvelerinde veBirleşmiş Milletlerdetemsil ederek dış politikalarında da rol oynamaktadır. Birliğin yirmi yedi üyesinden yirmi biri NATO’nun da üyesidir.
Avrupa Birliği, devletlerarası ve çok uluslu bir oluşumdur. Avrupa Birliği yirmi yedi bağımsız devletten oluşur. Bunlar üye devletler olarak bilinenAlmanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Kıbrıs, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, SlovenyaveYunanistan’dır.
Birliğe katılmayı bekleyen üç aday ülke vardır bunlar:Hırvatistan, Makedonya Cumhuriyeti ve Türkiye’dir. Batı Balkan ülkeleri Arnavutluk, Bosna – Hersek, Karadağ ve Sırbistan olası resmî adaylar olarak tanımlanmıştır.
AB’nin Genişlemesi (Maastricht ve Kopenhag Kriterleri) Maastricht AntlaşmasıMaastricht Antlaşması, 7 Şubat 1992 de imzalanan ve AET’nin AB olması yolundaki son adım olan ekonomik ve parasal birliği de gerçekleştirme yoluna girdiği antlaşmadır.
Antlaşmanın imzalanması 10 Aralık 1991 tarihinde Maastricht’te düzenlenen Zirve’de Topluluk, daha önce toplanmış olan Hükümetler arası iki konferans çerçevesinde varılan sonuçları temel alarak yeni bir Avrupa Toplulukları Antlaşması yapılmasına karar vermiştir. 7 Şubat 1992 tarihinde imzalanan ve Kasım 1993’te yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile Avrupa Topluluğu, adını almıştır. AB’ni kuran Maastricht Antlaşması’yla Avrupa Topluluklarına yeni boyutlar kazandırılmış ve AB’nin”üç temel direği”oluşturularak, yeni bir hukuksal yapı düzenlenmiştir.
Kopenhag Kriterleri
22 Haziran 1993 tarihinde yapılan Kopenhag Zirvesi’nde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği’nin genişlemesinin Merkezi Doğu Avrupa ülkelerini kapsayacağını kabul etmiş ve aynı zamanda adaylık için başvuruda bulunan ülkelerin tam üyeliğe kabul edilmeden önce karşılaması gereken kriterleri de belirtmiştir. Bu kriterler siyasi, ekonomik ve topluluk alanları olarak üçe ayrılmıştır.
AB’ye girmeye aday ülkeler;
•İstikrarlı ve kurumsallaşmış bir demokrasinin var olması,
•Hukuk devleti ve hukukun üstünlüğü,
•İnsan haklarına saygı,
•Azınlıkların korunması
gibi dört ana kriter açısından değerlendirmeye alınacaktır. Genel olarak; ülkenin çok partili bir demokratik sistemle yönetiliyor olması, hukukun üstünlüğüne saygı, idam cezasının olmaması, azınlıklara ilişkin herhangi bir ayrımcılığın bulunmaması, ırk ayrımcılığının olmaması, kadınlara karşı her türlü ayrımcılığın yasaklanmış olması, Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sözleşmesi’nin tüm maddeleri ile kabul edilmiş olması, Avrupa Konseyi Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin kabul edilmiş olması gibi özellikler dikkate alınmaktadır. Ancak, bu ilkelerin varlığı tek başına yeterli olmamakta, aynı zamanda kesintisiz uygulanıyor olması gerekmektedir.
Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) (1997)
25 Mart 1957’de, Roma’da imzalanan antlaşmalar ile kurulmuştur. EURATOM’un amacı, atom enerjisinin barışçı amaçlarla kullanımını geliştirmektir. EURATOM’un temel hedefi, nükleer endüstrinin süratle kurulması ve gelişmesi için gerekli şartların gerçekleştirilmesi yolu ile üye ülkelerin hayat seviyelerinin yükseltilmesi ve diğer ülkelerle ilişkilerin geliştirilmesi olarak özetlenmektedir.
AVRUPA KONSEYİ (1949)
Avrupa Konseyi’nin Kuruluşu ve Üyeleri
Avrupa Konseyi’nin oluşturulması fikri, İkinci Dünya Savaşı’ndan maddi ve manevi büyük kayıplarla çıkan Avrupa’da bir daha aynı trajedilerin yaşanmamasını sağlamak amacıyla ortaya atılmıştır. Avrupa’da gerginliğin ve çatışmanın yerini güven ve işbirliğinin alması hedeflenmiştir.
5 Mayıs 1949’da 10 Avrupa ülkesi, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İsveç, İtalya, Lüksemburg ve Norveç Avrupa Konseyi’ni kuran antlaşmayı imzalamışlardır. Kuruluşunu izleyen yıl Türkiye ve Yunanistan Avrupa Konseyi’ne kurucu üye sıfatıyla katılmışlardır.
Sonraki yıllarda bugünkü 46 üyeli şeklini almıştır. Avrupa Konseyi Parlamenterleri Meclisi’nde (AKPM’de) şu anda 315 asil, 315 yedek üye vardır. Ülkelere düşen üye sayısı ülkelerin nüfusu ile orantılı olarak belirlenmektedir.
Kanada, İsrail ve Meksika gözlemci statüsüne sahiptirler.
Avrupa Konseyi’nin statüsü gereği, hukukun üstünlüğü, temel insan hakları ve özgürlüklerine saygı ilkelerine bağlı tüm Avrupa ülkeleri Avrupa Konseyi’ne üye olabilirler.
Kuruluşunu izleyen 15- 20 yıllık dönem zarfında, bünyesinde çeşitli alanlarda teknik işbirliği gerçekleştirilen ve aynı zamanda siyasi istişare olanağı da sağlayan Avrupa Konseyi’nin önemi gittikçe artmıştır. Ancak 70’li yıllardan itibaren Konsey Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) güçlü rekabetiyle karşılaşmıştır. AET, sahip olduğu geniş ekonomik imkânların da etkisiyle, Avrupa ülkeleri için öncelikli hedef haline gelmiştir. Bunun paralelinde siyasi ağırlığı da artmıştır. 70’li yıllardan 90’lı yıllara kadar Avrupa Konseyi AET’nin gölgesinde kalmıştır. Bu süre boyunca siyasi ağırlığını iyice kaybetmiş ve teknik çalışmalarla yetinmiştir.
Amaçları
•İnsanları hakları, çoğulcu demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerini korumak ve güçlendirmek
•Irkçılık ve yabancı düşmanlığı, uyuşturucu madde ve çevre sorunlarına çözüm aramak
•Avrupa kültürel benliğinin oluşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmak
•Üye ülkelerin vatandaşlarının daha iyi yaşam koşullarına kavuşmalarını sağlamak
Ülkemizin de Taraf Bulunduğu Avrupa Konseyi Sözleşmeleri Çerçevesindeki
Mekanizmalar
a. Avrupa insan Hakları Sözleşmesi (AİHS) (1950)
AİHS, Avrupa Konseyi bünyesinde hazırlanmış ve 4 Kasım 1950 tarihinde aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 15 ülke tarafından imzalanmış ve 3 Eylül 1953 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Sözleşme, temel insan hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınmasını sağlamak amacıyla oluşturulmuştur.
Sözleşmenin Güvence Altına Aldığı Hak ve Özgürlükler
•Yaşama hakkı, 2. Madde
•Özgürlük ve kişi güvenliği hakkı, 5. madde
•Adil şekilde yargılanma hakkı, 6. madde
•Özel yaşantıya, aile yaşantısına, konut ve haberleşme özgürlüklerine saygı gösterilmesi hakkı 8. madde
•Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü ve buna dahil olarak sendika kurma ve bunlara üye olma özgürlüğü, 11. madde
•Evlenme ve aile kurma hakkı, 12. madde
Sözleşmenin Getirdiği Yasaklar
•İşkence yapmak, insanlık dışı muamele veya ceza uygulamak, 3. maddeKölelik ve zorla çalıştırma, 4. madde
•Sözleşme ile güvence altına alınan hak ve özgürlüklerden yararlananlar arasında ayırım yapma, 14. madde
Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na yapılan başvurularda, Komisyon, müracaatı şekil ve süre bakımından ön incelemeye tabi tutmakta, bu incelemenin sonucunda başvurunun kabul edilebilirliği konusunda karar vermektedir.
Komisyonun bir başvuruyu kabul edilebilir bulmasının başlıca koşulları, iç hukuk yollarının tüketilmiş olması ve ülkenin yargı organlarınca verilmiş kararın üzerinden 6 ay geçmemiş olmasıdır. Komisyon, söz konusu kararı vermeden önce, istisnai durumlar hariç- taraflardan ilk görüşlerini sunmalarını da talep etmektedir.
Başvurunun kabul edilebilir bulunması halinde dosyanın esas açısından incelenmesine geçilmektedir. Bu inceleme sırasında gerekli görülürse tanık dinleme duruşması düzenlemekte ve esasa ilişkin inceleme sonucunda, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ihlal edilip edilmediği hususunda rapor yayınlanmaktadır. Dostane çözüm yöntemi de bir başvuru dosyasının kapatılmasında kullanılabilmektedir. Başvurunun bu yolla sonuçlanması, ilgili devletin ihlalin kabul etmesi anlamına gelmemektedir.
Ülkemiz 1987 yılında Komisyon’a bireysel başvuru hakkını, 1990 yılında da zorunlu yargı yetkisini tanı mıştır.
Sözleşme çerçevesindeki denetim mekanizması, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve bunun bir üst org olan Avrupa İnsan Hakları Divanı tarafından yürütülmüştür. 1 Kasım 1998 tarihinden itibaren bu iki organ y rine tek bir Mahkeme kurulmuştur (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi).
b. İşkence ve İnsanlık Dışı veya Küçültücü Ceza veya Muamelenin Önlenmesi
Avrupa Sözleşmesi
26 Haziran 1987 tarihinde kabul edilerek 1 Şubat 1988 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşme, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni esas almıştır. AİHS’nin 3. maddesinde yer alan “Hiç kimse işkence veya in sanlık dışı veya küçültücü ceza ve muameleye tabi tutulamaz” hükmüne dayanmaktadır. Ülkemiz, İşkenceni Önlenmesi Sözleşmesi’ne 1988 yılında taraf olmuştur. Bu açıdan bakıldığında, İşkencenin Önlenmesi Sözleşmesi de taraf olduğumuz diğer Avrupa Konseyi Sözleşmeleri gibi ülkemiz açısından bağlayıcı niteliktedir.
Sözleşmenin 1. maddesi çerçevesinde, Görevi sözleşme’nin uygulanmasını Avrupa İşkencenin Önlenmesi Komitesi (AİÖK) denetlemektedir.
AİÖK, taraf ülkelerde özgürlüğünden alıkonulmuş kişilerin konulduğu tüm bölgeleri ziyaret etmeye yetkilidir. Bu ziyaretler planlanmış dönemsel ziyaretler olabileceği gibi, ilgili ülkeye son anda haber verilmek sürüyle gerçekleştirilen ziyaretler de olabilmektedir.
AİÖK yargı organı değildir. Görevi işkencenin ve kötü muamelenin önlenmesine yönelik olarak tespitler yapmaktır. AİÖK, yaptığı ziyaretler sonrasında gözlemlerini, eleştirilerini ve tavsiyelerini ilgili ülkeye bir raporl iletir. Sözleşme gereği Komite’nin yürüttüğü bu süreç gizlidir. Yine sözleşmeye göre taraf ülkenin Komite il işbirliği yapmaması veya Komite’nin iyileştirme tavsiyelerini uygulamayı reddetmesi halinde, o ülke hakkında Komitenin üyelerinin üçte ikisinin oylarıyla bir kamu açıklaması yapması müeyyidesi mevcuttur.
Batı Avrupa Birliği (BAB) (1948)
Batı Avrupa Birliği (BAB) 1948’de Brüksel Antlaşması ile kurulmuştur. Bir savunma sistemi olarak düşünülmüştür. Ancak 1949 yılında NATO’nun kurulmasıyla daha örgütlenemeden önemini yitirmiş, ancak buna rağmen lağvedilmemiştir. Almanya ve İtalya 1954 yılında BAB’a katıldı. Londra’da kurulan sekretaryası, BAB’ın 1980’li yıllarda Alman- Fransız işbirliği çerçevesinde yeniden canlandırılmasına karar verilinceye kadar Batı’dan komünist ülkelere yapılan satışlarını denetleyen bir kuruluş olarak kalmıştır.
1991’de Maastricht’te kabul edilen bir kararla BAB’ın Topluluklara bağlı bir Avrupa Savunması sistemi olarak yeniden yapılandırılması kararlaştırılmış ve sekretaryası Brüksel’e alınmıştır. BAB esas itibariyle NATO sınırlarının dışında, insani yardım ve kurtarma, barışı koruma ve kriz bunalımlarını (gerektiğinde kuvvet de kullanarak) çözme ile görevlidir. BAB üyelerinin hem AB hem de NATO üyesi olma zorunluluğu vardır.
İki kuruluş arasında varılan bir antlaşmaya BAB gerektiğinde NATO’nun askeri olanaklarını kullanabilecektir. BAB’ın asıl üyeleri İngiltere, Fransa, Almanya, İspanya, Portekiz, İtalya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg ve Yunanistan’dır. İzlanda, Norveç ve Türkiye ortak üyelerdir. Avusturya, Danimarka, Finlandiya, İrlanda ve İsveç gözlemci statüsündedir. Avrupa Birliği Antlaşması, BAB’ı Avrupa Birliği’nin gelişmesinin ayrılmaz parçası düzeyine yükseltmiştir. Bu çerçevede savunma alanına giren karar ve girişimlerin hazırlanması ve yürürlüğe konulması BAB’ın görevidir.
AB VE TÜRKİYE – AB İLİŞKİLERİ
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra dünya dengeleri değişmişti. 1990’lı yıllara kadar Sovyetler Birliği’yle beraber dünya siyasetinde söz sahibi olmuş ABD; SSCB’nin de dağılmasıyla tek güç olarak bu dönemi günümüze kadar devam ettirmiştir. 19 Eylül 1946 Zürih’te Winston Churchill ‘Avrupa Birleşik Devletlerinin’ kurulmasını ve bir ‘Avrupa Konseyi’ oluşturulmasını istedi. 1948 yılında Lahey’de Avrupa yanlısı çeşitli örgütler ‘Avrupa için Kongre’ düzenleyerek Avrupa Birliği’nin kurulmasını talep ettiler. 5 Mayıs 1949 yılında Avrupa Konseyi’nin statüsü imzalanarak kabul edildi.
Bugün Avrupa Birliği diye bilinen oluşumun temelleri 1951’de Paris’te Avrupa
Kömür ve Çelik Birliği’nin (AKÇT) ve 1957’de Roma’da Avrupa Ekonomi Topluluğu’nun (AET) kurulmasıyla atılmıştır. Benelüx’ü oluşturan üç ülke (Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) ile Fransa, Almanya ve İtalya tarafından imzalanmıştır.
AET antlaşmasının 2. maddesinde topluluğun amacı:
Üye ülkeler arasında topluluk yoluyla ekonomik faaliyetlerin uyumlu bir biçimde geliştirilmesi, sürekli ve dengeli bir genişleme, istikrar arttırma, yaşam standartlarının hızla yükselmesi ve daha yakın ilişkilerin desteklenmesi olarak açıklanmıştır.
31 Temmuz 1959’da Türkiye AET’ye ortaklık için resmen başvurdu.TürkiyeAvrupa Birliği ilişkileri sürecinde, genel olarak iddia edilenin aksine 1959 yılında Ankara AET’ye ilk defa başvuru yaptığı zaman hem yaptığı başvurunun anlamının farkındaydı hem de Avrupa’da bütünleşme hareketlerinden haberdardı. 1961 yılında AET’ye olan ilgi arttı. Yunanistan ortaklık antlaşması imzaladı. Sırasıyla İrlanda, İngiltere, Danimarka, Norveç üyelik başvurusunda bulundu. Türkiye’nin müzakereleri Yunanistan ile paralel götürme isteğinin aksine Türkiye ile bu süreç 4 yılı bulacak ve ancak 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Antlaşması imzalanacaktı. Bu gecikmenin çeşitli sebepleri vardı. Bunlar;
•Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki en kötü ekonomik ve siyasi krizleri yaşaması,
•İç politikadaki düşmanlığın had safhaya ulaşması,
•27 Mayıs 1960 askeri darbesi
Özellikle 1970’li yılların ikinci yarısında ortaya çıkan hem içsel, hem de dışsal faktörler nedeniyle Türkiye-AT ilişkileri, bugün bile olumsuz etkileri hissedilecek ölçüde, ciddi bir erozyona uğramıştır. İlişkileri olumsuz yönde etkileyen faktörler sadece konunun Türkiye tarafı değildir. Topluluğun değişken yapısı ve uluslararası sisteminden kaynaklanan birtakım sorunlarda bu ilişkileri, ister istemez olumsuz yönde etkilemiştir. Hem ulusal, hem de bölgesel ve uluslararası sistem kaynaklı sorunlar Türk dış politikasında 12 Eylül 1980 Askeri Darbesine kadar süren bir dönem içerisinde dalgalanmalara sebep olmuştur. Askeri müdahale sistemi değiştirmek şöyle dursun sorunları derinleştirmiştir. 1970 – 80 yılları arasında kurulan 14 farklı hükümeti değişik görüşleri benimsemelerin ilişkileri daha da çıkmaza sokmuştur.
1974 Kıbrıs Barış Harekâtı AT’nin ilişkileri dondurmasına sebep olmuştur. Fakat amacın işgal olmadığı anlaşılınca görüşmeler tekrar başlamıştır. 1977’de Türkiye AB’ye davet edilmiştir.
12 Eylül 1980 askeri darbesi üzerine Avrupa Birliği Türkiye’yle olan ilişkilerini dondurmuş ve darbenin sona ereceği güne kadar görüşmelerin başlamayacağını açıklamıştı. En kısa zamanda seçim yapılmasını ve demokrasiye geri dönülmesi gerektiğini vurguluyordu, tam olarak Avrupa’nın istediği zaman ve şartlarda olmasa da Generaller bu sese kulak verip 1983 Kasımda yapılacak bir seçimi kabul ettiler. Partilerin kurulmasına da 12 Eylül’ü eleştirmemek ve Kemalist ilkeler dışına çıkmamak şartıyla izin verdiler. Seçimi sürpriz bir şekilde ve açık farkla Turgut Özal’ın partisi Anavatan Partisi kazanmıştı. Turgut Özal iktidara geldiği zaman Avrupa Birliği’yle ilişkiler hemen hemen donmuş durumdaydı, 14 Nisan 1987 yılında Türkiye AT’ye tam üyelik için başvurdu.
1991 yılında Türkiye’yi ziyaret eden Amerika Başkası George W. Bush Türkiye’nin üyeliğini destekleyeceklerini açıkladı. 1991 yılının Mart ayında genel konuşmalardan bir sonuç çıkmayacağı anlaşılınca, Özal bir başka adım atarak AT ülkeleri Başbakanlarına tek tek birer mektup göndermiştir. İlişkilerin durumu ve geleceği hakkında Batılı ülkeleri uyaran Özal bazı hususlarında altını çizme gereğini hissetmiştir.
1 Ocak 1996’da AB ile Türkiye arasında Gümrük Birliği yürürlüğe girdi. Gümrük Birliği’ne girmemiz kimi çevrelerce ise tam üyeliğe uzanan yolda önemli bir adım kimi çevrelerce ise Türk ekonomisine vurulmuş bir darbe olarak adlandırıldı. Avrupa aslında Türkiye’yi Gümrük Birliği’yle kendine bağlayıp kendi nüfuz alanının içinde tutmak istemektedir. Yanı başında büyüyen 70 milyonluk bir pazarı elinde tutmak ve onun ucuz iş gücünden yararlanmak hem de bu pazara mal satmak istemektedir.
12-13 Aralık1997 tarihinde Lüksemburg’ta Avrupa Birliği Zirvesi’nde genişleme süreci ile ekonomik ve parasal birlik konuları incelenmiş, Türkiye ağır bir şekilde eleştirilmiştir. Dönemin Başbakanı Mesut Yılmaz Avrupa’nın bu yaklaşımı değişmedikçe ilişkilerde bir ilerleme beklenemeyeceğini söylemiştir. 17 Ağustos depremi AB’ye ve Yunanistan’a Türkiye’yi hatırlattı ve depremden sonra ılımlı bir süreç başladı. Maddi, insani yardımlar ve AB’nin kredileri Türkiye’ye felakette büyük yardımı oldu. Dönemin Dışişleri İsmail Cem bu ortamdan oluşan ılımlı havayı iyi değerlendirmiştir. 18-19 Kasım’da İstanbul’da yapılan AGİT Zirvesi Türkiye’nin kendini anlatması için çok iyi bir fırsat olmuştur. Birliğin 10-11 Aralık 1999 tarihleri arasında yaptığı Helsinki Zirvesi’nde de Türkiye’nin ‘aday ülke’ olduğu resmen ilan edildi. Dönemin Başbakanı Ecevit’e göre ‘Türkiye’ye, Avrupa Birliği’nde tam üyelik kapısı ön koşulsuz olarak açılmış olmaktaydı. Oysaki büyük pazarlıklar sonucu ortaya çıkan belgeye bir bütün olarak bakıldığı zaman ise Helsinki’de söylenenlerle Lüksemburg’ta söyleneler arasında, Helsinki’de ifade edilen ‘Türkiye diğer aday ülkelere uygulanan aynı kriterler temelinde Birliğe katılmaya aday bir ülkedir’ cümlesi dışında aslında fazlaca bir fark yoktu. Helsinki’de Türkiye aday ülke olarak tanımlandıktan sonra Türkiye’nin demokratikleşme süreci hızlanmış, hükümetler programlarında AB Uyum Yasaları’nın çıkartılmasına daha geniş yer ayırmışlardır.
Avrupa Birliği 2002 Aralık’ındaki Kopenhag Zirvesi’nde Türkiye’nin henüz bazı kriterleri karşılayamadığı için tam üyelik müzakerelerinin başlayamayacağını belirtmiş, ancak kararını 2004 sonunda vereceğini açıklamıştır. Avrupa Birliği şu nedenlerden dolayı 2004’ten önce Türkiye hakkında karar vermek istememiştir; Avrupa Birliği, yeni gelen on tane üyeyi aldıktan sonra kendi durumunu bir gözden geçirmek ve buna göre karar vermek isteyecektir, Avrupa Birliği, kendi geleceğini tartışmaktadır, bütün üye ülke meclislerinden görüş alınmakta ve Birliğin gelecekte nasıl bir yapıya kavuşturulacağı tartışılmaktadır ve burada Türkiye’nin yerinin olup olmadığına karar verilecektir. 2003 yılında genel olarak AB siyasi kriterlerini karşılama amacına yönelik olarak uyum paketleri hayata geçirilmiştir. Avrupa Parlamentosu da 15 Aralık 2004 tarihinde kabul ettiği raporla Türkiye ile katılım müzakerelerinin başlatılmasına dair onayını, 262 ret oyuna karşılık 407 kabul oyu ile yani ezici bir çoğunluk ile vermiştir. AB konseyi ise 17 Aralık 2004 tarihinde verdiği karar ile Türkiye – AB arasında katılım müzakerelerin 3 Ekim 2005 tarihinde başlatılacağını tüm dünyaya duyurmuştur. Bu olay, ülkemizin adaylığının ilan edildiği 1999 Helsinki Zirvesi’nden sonra Türkiye – AB ilişkilerinde ikinci dönüm noktasıdır. Artık müzakereler başlamış hedef en kısa zamanda tam üyeliktir.
DOĞU BLOĞU’NUN DAĞILMASI VE BALKANLAR
BALKANLAR
1990’lı yılların başlarına kadar altı ülkeyi (Türkiye, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Romanya ve Yugoslavya) kapsayan, güney ucu Yunanistan’ı içine alacak şekilde Adriyatik Denizi, Ege Denizi ve Trakya’yı içine alarak Karadeniz ile sınırlı bölge olan ve üç tarafı denizle çevrili olan Balkan Yarımadası, Avrupa’nın kapısı ve önemli bir geçidi olması nedeniyle son derece stratejik bir öneme sahiptir. Bu nedenle bölge, tarihin hemen her döneminde, büyük devletlerin ilgisini çekmiştir.
Beş asırdan fazla bir süre Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyetinde kalan bölge, 1789 yılında Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı milliyetçilik akımından fazlasıyla etkilenmiş ve XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden bazı Avrupa devletlerinin de desteğini alan Balkan ulusları, Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmışlardır. Bu ulusların Osmanlı Devleti’nden ayrılması, 1829 Edirne Antlaşması’yla Yunanistan’ın bağımsızlığı ile başlamış ve 1913 yılında Arnavutluk’un bağımsız olmasıyla sona ermiştir.
YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMASI (1991)
Yugoslavya 1941 yılında Almanlar tarafından işgal edildi. Ülke içinde gerilla harpleri baş gösterdi. Rusya’dan destek alan Mareşal Tito, 1943 yılında ülkenin kontrolünü eline geçirdi. İkinci Dünya Savaşı sonunda Almanlar, Yugoslavya’dan geri çekildiler. Tito, iç harp esnasında muhalifi olan Mikallaviç’i 1946 yılında idam ettirdi. Bu arada Yugoslavya 1945 yılında cumhuriyet oldu. Ardından 1946 yılında birleşik cumhuriyet haline geldi. Tito, hükümet başkanlığına getirildi. Tito, Stalin’den farklı bir sosyalist siyaset takip etti. 1968 Çekoslovak hareketinde, Rusya’ya muhalefet etti. Batılı ülkelerle ticari ilişkiler başlattı. 1972 yılında Hırvatistan Cumhuriyeti’nde olaylar çıktıysa da kısa sürede bastırıldı. Tito, 1979 yılında yapılan altı zirve toplantısı neticesinde Castro ile olan mücadelesini kazandı ve Üçüncü Dünya diye bilinen bağlantısızlar teşkilatını Rusya’nın nüfuzundan kurtardı.
Başkan Tito, 1980 yılında ölünce yerine Kolektif Başkanlık idaresi geldi. 1984 yılında devlet başkanlığı Veselin Djuranoviç’e verildi. 1989’da görülen ekonomik ve siyasal bunalım, Hırvatistan ve Slovenya cumhuriyetleri arasında ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. Aynı yıl doğu bloğunda görülen yenileşme hareketleri Yugoslavya’ya da yansıdı ve 1990’da çok partili düzene geçildi.
1991 ‘de başlayan cumhuriyetler arasındaki iç savaşın neticesinde aynı senenin sonlarında Slovenya, Hırvatistan, Makedonya ve Bosna-Hersek, bağımsızlıklarını ilan ettiler. Karadağ ve Sırbistan birleşerek Yeni Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’ni kurdular. Ancak bu birliktelik Karadağ’ın bağımsızlık ilanı ile son bulmuştur. Ülke 6 Sosyalist Cumhuriyet ve 2 Sosyalist Özerk cumhuriyete bölünmüştür. Sırbistan Sosyalist Cumhuriyeti’nin başkenti Belgrat’tır.
Ülkeyi oluşturan cumhuriyetler ve başkentleri şunlardır:
1.Bosna-Hersek Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Saraybosna;
2.Hırvatistan Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Zagreb;
3.Makedonya Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Üsküp;
4.Karadağ Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Titograd (şimdiki Podgorica);
5.Sırbistan Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Belgrat;
a) Kosova Özerk Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Pristine;
Kosova Özerk Sosyalist Cumhuriyeti, 2008 yılı başlarında Sırbistan’dan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiştir.
•Voyvodina Özerk Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Novi Sad;Slovenya Sosyalist Cumhuriyeti, başkenti Ljubljana.
Birinci Körfez Savaşı (1991 -1993)
Savaşın Sebepleri
•Irak Devlet başkanı Saddam Hüseyin’in, İranla yaptığı savaşın ekonomik kayıplarını telafi etmek istemesi
•Irak’ın Kuveyt topraklarında tarihi hak iddiasında bulunması
•Irak’ın; İran savaşı sırasında Kuveyt’in yaptığı para yardımının silinmesini istemesi
Bu savaşa Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin’in çıkardığı Körfez Krizi sebep olmuştur. Kuveyt ile ilgili iddialarının Kuveyt tarafından kabul edilmemesi üzerine, Saddam Hüseyin, meseleyi bir oldu-bitti ile çözümlemek istemiş ve 2 Ağustos
1990’da Kuveyt’i işgal ederek Körfez Krizi’nin çıkmasına sebep olmuştur. Irak’ın Kuveyt’i işgali üzerine Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Irak birliklerinin Kuveyt topraklarından şartsız ve derhal çekilmesini isteyen bir karar almıştır. ABD öncülüğünde onu destekleyen Müttefik ülkeler, Irak’ın Suudi Arabistan’a veya diğer bir Orta Doğu ülkesine muhtemel taarruzunu önlemek üzere Çöl Kalkanı adı verilen bir harekâtı uygulayarak Basra Körfezi ve Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgeye deniz, hava ve kara birlikleri göndermeye başlamışlardır. 33 ülke kuvvet göndererek veya yardım yaparak, Irak’a karşı oluşturulan bu koalisyon kuvvetlerine katılmış ve bu kuvvetleri desteklemiştir. Bunlar arasında sekiz Arap ülkesi de vardır.
Arap ülkeleri;
•Saddam’a karşı olanlar,
•Saddam’ı destekleyenler ve çekimser kalanlar olmak üzere üç gruba ayrılmışlardır.
•Ancak Arap Birliği, Irak’ı kınamış ve derhal Kuveyt’ten çekilmesini istemiş ve Irak saldırısına karşı Çok Uluslu Arap Ordusu kurulmasını oy çoğunluğuyla kararlaştırmıştır. Bu sebepten dolayı Mısır ve Suriye, Saddam’a karşı olanların başında gelerek, Suudi Arabistan’a kuvvet göndermişlerdir. Ürdün, Yemen ve FKÖ, Saddam’ı desteklemişlerdir. Bu arada Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, oy çoğunluğuyla Irak’a karşı ekonomik yaptırım ve silah ambargosu kararı almıştır.
Saddam’ın vazgeçilmez tutumu karşısında BM Güvenlik Konseyi, Eylül 1990 ayı içerisinde Irak’a karşı hava ambargosu uygulama kararı almış ve daha sonra bunu deniz ablukası şeklinde bir kararla genişletmiştir. Ayrıca 29 Kasım 1990 tarihinde almış olduğu bir kararla, Irak’ın 15 Ocak 1991 tarihine kadar Kuveyt’i terk etmemesi halinde güç kullanılmasını kabul etmiştir. Birleşmiş Milletler, ABD ve Müttefik ülkelerin ısrarlarına rağmen, Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i terk etmemekte kararlı olduğunun anlaşılması üzerine 17 Ocak 1991 tarihinde, Irak’a Müttefik Çok Uluslu Hava Güçleri’nin taarruzları ile Körfez Savaşı başlamıştır.
Savaş
Savaşın başlamasıyla Irak ve Kuveyt’te özellikle stratejik hedefler bombalandı.
Çöl Fırtınası adı verilen bu harekât, 24 – 28 Şubat 1991 tarihlerinde 100 Saatlik Kara Harekâtı ile Kuveyt’te Irak Kara Kuvvetlerinin büyük bir kısmının imhası ve kalanlarının esir veya Kuveyt’i terk etmeleri ile sonuçlandırıldı.
Körfez Savaşı’na katılan Koalisyon Kuvvetleri ve Irak askeri heyetleri arasında 3 Mart 1991 günü Kuveyt-Suudi sınırının kuzeyindeki Safven kasabası yakınında çölde bir çadır içinde ateşkes görüşmeleri yapıldı. Irak, Kuveyt’i ilhak kararını kaldırmak ve tazminat ödemek başta olmak üzere bütün şartları kabul etmek zorunda kaldı. Bu şekilde Körfez Savaşı fiilen sona ermiş oldu. 1991 yılı Nisan ayının ilk haftasında, Irak’ın BM Güvenlik Konseyi tarafından ortaya konan ateşkes şartlarını kabul ettiğine dair yazılı müracaatı ile de Körfez Savaşı resmen sona erdi. Körfez Savaşı fiilen sona ermesine rağmen Amerika bazı bahanelerle zaman zaman Irak’ı bombalamaya devam etmiştir. 23 Ocak 1993 gecesi Güney Irak’ı; ABD eski Devlet Başkanı George Bush’a Kuveyt’te bulunduğu sırada suikast planladıkları gerekçesiyle 26 Haziran 1993 gecesi de Bağdat’ı bombalamıştır. Türkiye, Körfez Savaşı’na fiili olarak katılmadı. İncirlik Hava Üssü’ndeki Amerikan uçaklarının kullanılmasına izin verdi ve Birleşmiş Milletlerin aldığı bütün kararlara uydu. Ayrıca, Kerkük – Yumurtalık petrol boru hattını kapattı.
Irak’ın Yenilmesinin Sebepleri
•Irak, dünyanın beşinci büyük kara ordusuna sahip olmasına rağmen Amerika Birleşik Devletleri ve müttefik ordularının nitelik (eğitim ve donanım) bakımından Irak ordularına kıyasla çok üstün olmasından dolayı ağır bir yenilgi aldı. Müttefik orduları, hızla hareket edebilen ve yüksek teknolojiyi etkin biçimde kullanabilen ordulardı. Buna karşılık Irak orduları, 8 yıl süren Irak – İran Savaşı’ndan yorgun çıkmış, savaşma iradesi düşük ve klasik piyade savaşına göre eğitilmiş ordulardı.
•Irak’ın yenilmesinde pay sahibi olan ikinci önemli etken, İkinci Dünya Savaşı’ndan beri bilinen bir savaş gerçeğiydi. Savaşılan bölgede hava üstünlüğünü sağlamak ve hava ile kara güçleri arasında etkin bir uyum sağlamak; karşı konulmaz bir üstünlük getirir. Müttefikler hava – kara koordinasyonunu başarılı bir biçimde gerçekleştirirken Irak güçleri bu avantajdan yoksundu. Çölde saklanamayan ve havadan korunamayan Irak ordusu, müttefik saldırıları karşısında yok oldular.
•Nedenlerden üçüncüsü, vurucu gücü ne olursa olsun, tek bir silaha dayanmanın yarattığı aşırı güven duygusudur. Saddam, Sovyetlerden aldığı Scud füzelerine ve bu füzelerin ucuna yerleştirmeyi planladığı kimyasal/biyolojik başlıklara güveniyordu. Ancak, bu füzeler savaş sırasında istenilen başarıyı gösteremedi. Füzeler Amerikan Pathot Hava Savunma Sistemi tarafından havada yok edildiler.
Savaşın Sonuçları
Birinci Körfez Savaşı’nın en önemli ve en uzun vadeli sonucu, tüm Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde köktenci akımların güçlenmesidir. Bölgede 1945’den beri üzerinde çok konuşulan ve tüm siyasal partilerin programlarının başında yer alan Arap Birliği fikri, büyük bir darbe almıştır. Körfez Savaşı’nda Arapların ayrı ayrı saflarda toplanmaları ve kendi ulusal devletlerinin olduğu kadar Batı’nın da çıkarlarını korumak için savaşmaları, Arap Birliği hayalini çok zayıflatmıştır. Savaşın bir önemli başka bir sonucu da, Irak’ın zayıflamasıyla beraber, İran’ın bölgedeki ağırlığının artmasıdır.
İkinci Körfez Savaşı / Irak Savaşı (20 Mart 2003)
ABD, 2003 yılında Irak’a savaş ilan etti. Savaşın temel nedenleri; Saddam Hüseyin’in elinde bulunduğu iddia edilen Kitle İmha Silahlarını yok etme ve Irak’a demokrasiyi götürmektir.
George Bush yönetiminin, 2003 yılında Irak’a karşı başlattığı savaşın temel sebebi olarak öne sürdüğü unsurların hepsinin yanıltıcı olduğu savaş başladıktan kısa bir süre sonra ortaya çıkınca, dünya kamuoyunun ilgisi bu savaşın gerçek nedenlerine yöneldi. Savaşın arkasında, ABD yönetiminde üst düzey görevlerde bulunan ve 90’lardan beri Saddam rejiminin devrilmesini açıkça savunan yeni muhafazakârların olduğu iddia edildi. Kimi savaşın gerçek nedenine “petrol” derken, kimi de işgalin geniş çaplı “Orta Doğu’nun yeniden şekillendirilmesi” (BOP) projesinin bir parçası olduğunu ifade ediyordu.
Bush yönetiminin birinci dönem Savunma Bakanlığı Müsteşarı Douglas Fetih, IrakSavaşı’nın gerekçelerini şöyle sıralıyordu:
1.Saddam Hüseyin rejiminin elinde bulunan Kitle İmha Silahlarını (KİS) yok etmek
2.Irak’ın teröre desteğini kesmek ve terör altyapısını çökertmek
3.Irak halkını özgürleştirmek, Irak’ta toprak bütünlüğü içerisinde demokrasi, barış ve ekonomik kalkınma sürecini başlatmak
Kısa bir süre sonra bunların hepsinin yalan olduğu anlaşıldı:
1.Irak’ın işgalinden sonra bu ülkenin topraklarını karış karış arayan ABD ve İngiliz askerleri herhangi bir Kitle İmha Silahı bulamayınca, Bush yönetimi bu konudaki CIA istihbaratının yanlış olduğunu en üst düzeyden itiraf etmek zorunda kaldı, ingiliz istihbaratı da Irak’la ilgili KİS istihbaratının yanlış olduğunu savaştan kısa bir süre sonra ilan etti.
2.Saddam Hüseyin rejiminin El Kaide terör örgütüyle bağlantısı olduğu konusunda ABD tarafından herhangi bir inandırıcı delil ortaya konamadı.
3.Ronald Reagan döneminde İran’a karşı Irak’taki baskıcı Baas rejimine destek veren, 90’larda önayak olduğu ambargolarla Irak halkının sefalet içerisinde acı çekmesine sebep olan Amerika Birleşik Devletleri’nin, Irak halkını özgürleştirmek için Amerikan askerlerinin hayatını tehlikeye atarak Saddam Hüseyin rejimine savaş açacağı fikri kimseye inandırıcı gelmedi.
Ayrıca Amerika’nın Irak’ta yaptıkları, bir dönemin ABD Başkanı Woodrow Wilson’un meşhur bildirisinde ifade ettiği “ulusların kendi kaderini tayin” hakkıyla pek de bağdaşmamaktaydı.
Gerçek Nedenler
19. yüzyılın emperyalist devletleri, işgal ettikleri Afrika ve Orta Doğu topraklarına “medeniyet” götürdüklerini iddia ediyor, bu bölgelerin kaynaklarını sömürmek yönündeki asıl hedeflerini böylece örtbas etmeyi amaçlıyorlardı.
1.Orta Doğu bölgesinin (doğal kaynak ve zenginlikleriyle) bölge içinden veya dışından herhangi ABD karşıtı bir devletin kontrol düşüncesi
2.Bölge petrolünün kontrol altına alınması
İsrail’in varlığının ve güvenliğinin korunması
3.Irak’ın bu hedeflerin kesiştiği kavşak noktasında yer alması
Savaşın Sonuçları
1.On binlerce insan öldü.
2.Saddam Hüseyin yönetimi sona erdi.
Filistin Devleti’nin Kuruluşu
395’te Bizanslılara geçen Filistin, 637 yıllarını takiben tümüyle İslam hâkimiyetine girdi. Sırayla Emeviler, Abbasiler, Fatımiler ve Selçuklular dönemlerini geçirdi ve 1516’da Osmanlı toprağı oldu.
1896’dan sonra aslen gazeteci olan Theodor Herzl’in önderliği altında, dünyaya yayılan Yahudilerin tekrar Filistin’de toplanıp bir devlet kurması için çalışmalara başlandı. Herzl, 21 – 31 Ağustos 1897’de Basle’de topladığı I. Siyonist Kongresi’nde temel hedef ve yöntemleri tespit etti. Bu amaçla Avrupa’da örgütler kuruldu, fonlar oluşturuldu. Toplanan paralarla Filistin’de yaşayan Araplardan geniş topraklar satın alındı ancak; asıl amaç için bunlar yeterli olmadı.
Theodor Herzl, 19 Mayıs 1901 tarihinde II. Abdülhamit ile yaptığı bir görüşmede, “Avrupa borsasını ellerinde tutan Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğu’nun bütün borçlarını ödemesi karşılığında Filistin’de bir yurt verilmesini” (gizli kalmak şartıyla) teklif etti, ancak kabul edilmedi.
Meşrutiyet ile birlikte azınlıklara verilen haklar, Yahudilerin de işine yaradı ve özellikle 1914 yılından sonra Filistin’deki Araplardan geniş topraklar satın alıp yerleşmeye başladılar. 1916’da İngiltere temsilcisi Sir Mark Sykes ileTheodor
Herzl
Fransa temsilcisi M.F. George Picot arasında imzalanan Sykes-Picot Antlaşması, Osmanlı topraklarını İngiltere, Fransa ve Rusya arasında paylaştırırken Filistin için de uluslararası bir statü öngörüyordu.
1917’de İngiltere Dışişleri Bakanı James Balfour, Yahudilerin lideri Edmond De Rothshild’e gönderdiği bir mektupla; “Yahudilerin Filistin’de yurt kurmalarını desteklediğini” ifade ederek İsrail Devleti yolunu açtı. 1918 yılında Osmanlı askerleri Filistin’den çekildi ve bölge İngiliz hâkimiyetine girdi. 1880 ile 1918 arasında Filistin’deki Yahudilerin sayısı 24 binden 65 bine, nüfusun %10’una çıktı.
Ardından Araplar ile Yahudiler arasında gerginlikler başladı.
1933 yılıyla birlikte Nazilerden kaçan Yahudi göçmenler de Filistin’e gelmeye başladılar. 3 yıl İçinde Yahudi sayısı toplam nüfusun dörtte birine ulaştı ve 335 bin kişi oldu. 1938 yılına kadar Atatürk yönetimindeki Türkiye’den çekinen İngilizler bölgede bir Yahudi Devleti kurulması yönünde açık bir girişimde bulunamadılar. Hatta 1937 yılındaki ünlü Peel Paylaşım Planı’na göre Yafa ve Tel Aviv, İngilizlerce Araplara terk edilirken, Yahudilere verilen önemli bir yerleşim merkezi bulunmuyordu.
Filistinliler, bu şekilde bir yandan Araplar bir yandan Batı tarafından yalnız bırakılıyordu. İngilizlerin paylaşımda Araplara karşı bu kadar tavizkar davranmasında Atatürk’ün dış politikasının ve Kudüs Müftüsü Emin el-Hüseyni’nin büyük tesiri vardı. Emin Hüseyin Türk asıllıydı ve Filistin politikasında büyük bir ağırlığa sahipti. Atatürk’ün ölümünden sonra İngilizler Peel paylaşma planından vazgeçtiler. Takiben de Filistin’de İsrail devletinin kurulması yolunda birbiri ardınca adımlar atıldı. Fakat II. Dünya Savaşı’na rastlayan yıllarda Yahudiler daha çok Hitler zulmü ile uğraşmak durumunda kaldılar.
Araplar, İngilizler ve Yahudiler arasında yıllar süren mücadeleler, 1947 yılında
Birleşmiş Milletlere yansıdı. Kurulan Filistin özel Komisyonu;
•Filistin’in Yahudi ve Araplar arasında ikiye bölünmesini,
•Kudüs’ün ise uluslararası bir statüye kavuşturulmasını önerdi. Ancak öneri Arap ülkeleri tarafından kabul edilmeyince, Yahudiler 14 Mayıs 1948’de İsrail Devleti’nin kuruluşunu ilan ettiler. İsrail’in kuruluşu ile birlikte Arap – İsrail Savaşları başladı.
Savaş sonunda Batı Şeria Ürdün, Gazze Şeridi Mısır, kalan topraklar da İsrail tarafından işgal edildi. Tabiatıyla olan yine Filistin halkına oldu ve durumdan komşu Arap ülkeleri ve İsrail kazançlı çıktı. Takip eden yıllarda pek çok Filistin kurtuluş örgütleri kuruldu.
Bunlardan en önemlisi gizli olarak 1950’de kurulan Yaser Arafat öncülüğündeki El-Fetih idi. Bu arada Arap ülkeleri, 1964’te Kudüs’te Filistin Kurtuluş örgütü ve buna bağlı olarak Filistin Kurtuluş Ordusu’nun kuruluşuna yardımcı oldular. Ancak Ahmet Şukayri önderliğindeki FKÖ, 1967 yenilgisi ile etkinliğini yitirdi. Gazze, Batı Şeria, Sina Yarımadası ve Suriye’ye ait Golan Tepeleri İsrail’in eline geçti. 1 milyondan fazla Filistinli komşu Arap ülkelerine ve özellikle de Ürdün’e kaçtı. 1967 Kasım’ında George Habbaş’ın Filistin Halk Cephesi kuruldu. 1968 Haziran’ında el-Fetih hareketi FKÖ’ye hakim oldu. El-Fetih, Müslüman, Yahudi ve Hıristiyanların eşit haklara sahip olduğu demokratik, laik bir Filistin Devleti kurulmasını önerdi.
1973 Arap-İsrail Savaşı sonrasında İsrail’in Gazze ve Batı Şeria’dan çekilme eğilimine girmesi üzerine FKÖ, bu bölgelerde bir devlet kuracağını açıkladı. Ancak, İsrail’in bölgedeki varlığını da kabul eden bu tavır, Suriye desteğindeki örgütler ve Arap ülkeleri tarafından reddedildi ve Ret Cephesi oluşturuldu, Filistin Kurtuluş Hareketi parçalandı.
Suriye’nin bölgeye müdahale etmeye başladığı bu dönemden sonra, çatışmalar daha da hızlandı. Lübnan’a da giren Suriye, barış yaparak bölgedeki etkinliğini yitirmek istemiyordu. Bu yüzden Yaser Arafat başkanlığındaki FKÖ, Suriye ve Libya karşıtı Arap ülkelerinin desteğini aldı ve aynı tavrını sürdürerek Filistin’in tek yasal temsilcisi olduğunu belgeledi.
1978 Eylül ayında Enver Sedat İsrail ile Camp David Antlaşması’™ imzaladı. 1985 Şubat ayında bu kez Ürdün Kralı Hüseyin ile Yaser Arafat ortak harekette anlaştılar. İsrail ile FKÖ arasındaki karşılıklı terör eylemlerinin ardından Arafat, aynı yılın Kasım ayında Filistin mücadelesinin sadece işgal edilen topraklarda süreceğini açıkladı. FKÖ, bir yandan Lübnan’da Suriye yanlısı örgütlerle, diğer yandan işgal altındaki topraklarda İsrail ile mücadeleye girişti. 15 Kasım 1988’de bağımsız Filistin Devleti Cezayir’de ilan edildi. Yaser Arafat devlet başkanı seçildi. 1988’de Filistinliler, işgal altındaki bölgelerde silah kullanmadan taşlarla İntifada hareketini başlattılar.
13 Eylül 1993 tarihinde İshak Rabin ve Yaser Arafat arasında Washington’da imzalanan “Filistin Özerklik İlkeleri Deklarasyonu” ile 5 yıllık bir süre içerisinde Gazze ve Eriha’da “Özerk Filistin Devleti” kurulması kararlaştırıldı. Bölgede başlayan normalleşme sürecinde, 26 Ekim 1994 tarihinde bu kez İsrail ile Ürdün arasında bir barış antlaşması imzalandı. 4 Kasım 1994 tarihinde barışa imza atan İshak Rabin, İsrail Gizli Servisi’nin bir şubesi tarafından öldürüldü.
Afganistan Savaşı (2001)
Afganistan Savaşı, 2001 Ekim’inin 7. gününde başlamıştır. Amerika tarafından, 11 Eylül Saldırıları’na misilleme olarak yapılmıştır. ABD Başkanı George Bush’un “terörle mücadele” politikası kapsamında yaptığı bir savaştır.
Amaç;Usame Bin Ladin’in yakalanmasıdır.
ABD ve Birleşik Krallık önce hava bombardımanı daha sonrada takviye güçlerle beraber Afganistan’a asker indirmişlerdir. 2002’de Amerikan ve İngiliz askerleri Kuzey İttifak’ı ile savaşa katılmıştır. Daha sonra gerginlikler üzerine NATO güçleri (Koalisyon güçleri) Afganistan’a asker indirdiler. Daha sonra Amerikan hükümeti kalıcı barışı sağlamak amacı ile bölgede asker bulundurup varlıklarını hissettireceklerini açıkladı.
Başlangıçtaki hücum Taliban’ı güçten düşürdü, fakat Taliban kuvvetleri yeniden toparlandılar. 2006’dan bu yana artan Taliban kaynaklı isyancı hareketler, gelişen yasadışı uyuşturucu üretimi ve zayıf yönetimin Kabil’in dışındaki zayıflığından dolayı Afganistan’ın istikrarı tehlikededir.
Orta Doğu’da Su Sorunu
Dünya üzerindeki mevcut tatlı su kaynaklarının ihtiyaçları karşılayamayacak hale gelmesi üzerine tatlı su kaynaklarını (akarsular) paylaşan devletlerarasında yaşanan soruna denir. Genellikle iki veya daha fazla devletin topraklarından geçen akarsular (bir diğer deyişle sınır aşan sular) üzerinde yaşanır.
Su sorunu özellikle Orta Doğu bölgesinde kendini hissettirmekte; Fırat ve Dicle nehirleri dolayısıyla Türkiye’yi de etkilemektedir. Su sorunu Birleşmiş Milletler başta olmak üzere birçok uluslararası kuruluşta ele alınmaktadır. Devletlerin ülkelerinde bulunan sınır aşan sular veya su sistemleri ile ilgili hak ve yükümlülüklerini belirleyen kurallar henüz tam olarak oluşmamıştır. Hükümet dışı bir kuruluş olan Uluslararası Hukuk Derneği ve BM Uluslararası Hukuk Komisyonu başta olmak üzere çeşitli kurum ve kuruluşlar su konusunda uluslararası uyuşmazlıkları giderebilecek ve uzlaşma ortamı yaratabilecek özelliklere sahip hukuk kurallarının oluşması için çaba sarf etmektedir. Türkiye bu konuda en tasarruflu ülkedir.
Önlemler
Su sorununu azaltmak ve bu konuda yaşanan anlaşmazlıkları en aza indirmek için alınabilecek önlemler şunlardır:
•Devletlerin su ile ilgili kendi iç politikalarını gözden geçirerek israfı azaltmaları
•Atık suların tasfiye edilerek yeniden kullanıma sokulması (Bu yöntem halen petrol zengini ülkeler ve İsrail’de uygulanmakta olup ekonomik nedenler başta olmak üzere çeşitli nedenlerle yaygınlaşamamıştır)
•Tarımda ilkel sulama metotlarının israfa neden olması nedeniyle sulamada yüksek teknoloji kullanılması Su kaynaklarına uygun tarım ürünü ekimi yapılması
•Devletlerin su sorunu konusundaki anlaşmazlıkları tırmandırmaktan kaçınması
•Tarımsal sulamada damlama ve yağmurlama sulama yapılmalı
•Su tasarrufu (deniz)
•Sanayide su kullanımı yeniden kullanımlı dönüşümlü olmalıdır.
KEİT (1992)
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİT) 5 Haziran 1992 günü İstanbul’da düzenlenen zirve ile imzalanan Karadeniz çevresindeki ülkelerin ekonomik işbirliği projesidir.
KEİT’in İlkeleri, Amaçları ve Kapsamı
KEİT’in kuruluş aşamasındaki hazırlık çalışmalarında temel amaç; katılan devletlerin coğrafi yakınlıklarından ve ekonomilerinin birbirlerini tamamlayıcı özelliklerinden yararlanılarak ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik işbirliğini geliştirmeleri ve Karadeniz Bölgesi’nin bir barış, işbirliği ve refah bölgesi haline gelmesi öngörülmektedir. Bu amaç doğrultusunda; bölge ülkeleriyle işbirliği için uygun ortam oluşturulması, taraflar arasında mal ve hizmet ticaretinin arttırılması hedeflendirilmiştir.
Uzun dönemde ise amaç; bölge ülkeleri arasında ekonomik ilişkileri daha fazla geliştirebilmek için kişilerin, malların, sermayenin ve hizmetlerin serbest dolaşımını sağlamaktır. Bu amaçların gerçekleştirilmesi için uzun dönemde, aşamalı olarak katılan devletlerarasında bir serbest ticaret bölgesinin kurulması amaçlanmıştır.
Batı Trakya Türk Sorunu
14. yüzyılın ilk yarısından başlayarak, yaklaşık 650 yıl boyunca Osmanlı sınırları içinde kaldıktan sonra, Yunanistan’ın kuzeydoğusunda yer alan Batı Trakya bölgesi, Yunan idaresine geçmişti. O günden bu yana, Batı Trakya Türkleri Yunanistan yönetimlerince baskı altına alınmıştır. Günümüzde de Yunanistan’da, Türkler ve diğer azınlıkların sorunları halen devam etmektedir.
15-17 Eylül tarihleri arasında, Batı Trakya Türkleri Dayanışma Derneği tarafından düzenlenen “5. Uluslararası Batı Trakya Türkleri Kurultayı”, görünüşteki bazı olumlu gelişmelere rağmen, Batı Trakya’nın sorunlar yumağı olarak kal-Batı Trakyamaya devam ettiğini göstermiştir. Aralarında Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da yer aldığı kurultayın açılış konuşmaları, TRT – INT yayınlarından da izlenebilmiştir.
5. Uluslararası Batı Trakya Türkleri Kurultayı’nın önemli sonuçlarından biri, Batı Trakya’daki Türklerin bugünkü durumunun, 1990 öncesi yıllarda içinde bulundukları şartlarla karşılaştırılamayacak ölçüde iyi olduğu yönündedir. Her şeyden önce;
•Yaklaşık 40 bin Türk’ün yıllarca dolaşım hakkından mahrum kaldığı “Yasak Bölge” uygulamasının sona erdirilmesi
•Batı Trakya’daki Türklerin sayısının azaltılması maksadıyla, Türklerin Yunan vatandaşlığından atılmasını sağlayan Yunanistan vatandaşlık yasasının “19. madde”sinin kaldırılması
•Türkleri fakirleştirme amacı güden ekonomik baskıların hafifletilmesi
•Yunan üniversitelerinde azınlıklara sabit bir giriş kontenjanının sağlanmış olması, en önemli gelişmeler arasında sayılabilir.
Günümüzde Batı Trakya’daki temel sorunlar, “Türk” adının kullanılması sorunu, müftülük sorunu, eğitim sorunu, siyasal haklara ilişkin sorunlar, yurttaşlık ve dürüst yargılanma hakkına ilişkin sorunlar, ekonomik alandaki sorunlar” şeklinde sıralanabilir. Yunanistan’ın Türklerin dinî kimliklerini tanıması yanında, etnik kimliklerini “Türk azınlık yoktur, Müslüman Yunanlılar vardır” söylemiyle reddetmesi, “Türk” ve “Türkçe” terimlerinin kullanılmasına ciddi kısıtlamalar getirmesi Türklerin şikâyetleri arasında yer almaktadır.
Batı Trakyalı Türklerin “anayasası” sayılan 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaşması gereğince, Türk azınlığının eğitiminin önemli ölçüde özerk bir statüye sahip
