1) ASYA HUN DEVLETİ (? – 216)
- Tarihin bilinen ilk Türk devletidir.
- Yazıyı geç kullanmaları ve göçebe yaşamdan dolayı haklarındaki bilgi sinirlidir.
- Hunlarla ilgili ilk yazılı belge M.Ö. 318 tarihli Hunlular ile beş Çin Prensliğinin ittifakıdır.
- Veraset sisteminden dolayı merkezi otorite güçlü olmayıp, boylar konfederasyonu biçiminde örgütlenmiştir.
- Devlet işleri ile ilgili kararlar Kurultay (Toy) da alınır.
- Çinliler Hun saldırılarından korunmak amacıyla Çin Seddini inşa etmiştir. (M.Ö. 214)
Hun – Çin Savaşlarının Nedenleri:
- Orta Asya siyasi hakimiyetini ele geçirme
- İpek Yolu hakimiyetini sağlama
- Türklerin gıda ihtiyacını karşılama isteğidir.
Kavimler Göçü (375)
Batı Hun Türkleri baskı, kuraklık kendi aralarındaki mücadele, toprak yetmezliği gibi nedenlerle Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa üzerine harekete geçti. Hunlardan kaçan Barbar krallıklar Roma imparatorluğuna saldırdılar. Avrupa’nın yapısı tamamen değişirken Türkler Avrupa Hun Devleti’ni kurdu.
2) AVRUPA HUN DEVLETİ (375 – 469)
- Devletin kurucusu Balamir, en ünlü hükümdarı ise Atilla’dır.
- Bizans ile ilk savaş ve barış yapan Türk devletidir. (Margus barışı 434)
- Batı Roma ve Bizans vergiye bağlanmıştır.
- İyi kurumlaşamayan Avrupa Hun Devleti Atilla’nın ölümü ile dağılarak diğer topluluklar içinde erimiştir.
3) I. GÖKTÜRK DEVLETİ (552-658)
- Bumin Kağan tarafından Avar Devleti yıkılarak kuruldu.
- Türk adı taşıyan ilk devlettir.
- Başkentleri kutsal sayılan Ötikendir.
- Kendi adları ile anılan tarihteki ilk Türk alfabesini kullandılar. (38 ‘ harfli)
- Sasaniler ile işbirliği yaparak Akhunları yıktılar. (567)
- Orta Asya’dan Bizans’a ilk elcilik heyetini göndererek Sasaniler’e karşı ittifak kurdular.(568)
Nedeni: ipek Yolu hakimiyetini sağlama
Sonuç: Sasaniler, Göktürk, Bizans saldırıları ile zayıfladığından İran’da İslam hakimiyetinin kurulması kolaylaşmıştır.
- Çin baskısı ile 582’de doğu – batı olarak ikiye ayrılmış 658’de kesin olarak yıkılmıştır.
4) II. GÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (681-745)
- Çinlilere karşı isyan eden Kutluk Kağan tarafından kuruldu.
- Kutluk-Kapgan -Bilge (Kültigin-Tanyukuk) devlete en güçlü dönemini yaşattılar.
- Emevilerin Arap milliyetçiliği politikası gütmesinden dolayı Müslümanlar ile iyi ilişkiler kurulamadı.
- Devlet 745’te Karluk – Basmil – Uygurlar tarafından yıkıldı.
5) UYGURLAR (745 – 840)
- Devletin kurucusu Kül Bilge, başkenti Karabalasagun’dur.
- En önemli özelliği yerleşik yaşama geçen ilk Türk devleti olmasıdır.
- Kağıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devletidir.
- Ticarette en çok gelişen Orta Asya Türk devletidir.
- Tarımla uğraşılıp, şehirler kuruldu, şehirlerin çevresi surlar ile çevrildi.
- İlk kalıcı kültür bırakıldı.
- Kendi adları ile anılan 18 harfli alfabe geliştirildi.
- Türk devletleri içinde Töreden yazılı hukuka geçen ilk devlettir.
- Mani ve Buda dinlerini benimsediler.
- Kırgızlar tarafından yıkıldılar
6) DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE BAŞLICA ÖZELLİKLERİ
Kırgızlar: Moğol egemenliğine giren ilk Türk devletidir.
Sibirler: Sibirya’ya kendi adlarını verdiler.
Avarlar: İstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir (2 kez). Avrupa’da iki yüzyıl egemenlik kurdular.
Hazarlar: İslamiyet’in kuzeye (Rusya) ilerlemesini engellediler. Musevi inancını benimsediler.
Kartuklar: İslamiyet i kabul eden ilk Türk boyudur. Karahanlı Devleti’nin temelini oluşturdular.
Peçenekler: Bizans ordusunda paralı asker olarak görev yaptılar.
Diğerleri : Akhunlar, Türgişİer, Oğuzlar, Kumanlar, Bulgarlar, Macarlar
